20 geïnspireerde visuele momenten in Citizen Kane
Citizen Kane (1941)
Als je Orson Welles’ uitspraak deelt dat het maken van een film “de grootste elektrische trein is die een jongen ooit heeft gehad”, dan is zijn speelfilmdebuut Citizen Kane de hi-tech, snel rijdende locomotief die de cinema de toekomst induwde. Citizen Kane wordt nog steeds beschouwd als een grootheid aller tijden en zijn enorme invloed wordt alleen geëvenaard door zijn reputatie als een van de meest inventieve en uitbundige filmmeesterwerken. Ter gelegenheid van de 75e verjaardag van de film vindt u hier een aantal van de visuele innovaties van Welles en zijn meestercineast Gregg Toland.
- SPOILER WAARSCHUWING Dit onderdeel geeft aspecten van het plot van de film prijs
1. Vanaf de allereerste openingsscène geeft de film blijk van een bravoure aan visuele intelligentie. De voorbode van Kane’s Xanadu-fort toont een enkel licht vanuit een bovenkamer binnenin…
…en in een reeks overvloeiers, met zelfs een weerspiegeling op het water…
…komen we langzaam steeds dichter bij Xanadu…
…en met elke opname die ons dichterbij brengt…
…blijft de lichtbron…
…op precies dezelfde plaats binnen het kader. Eenvoudig, vloeiend, elegant.
2. Een van de beroemdste close-ups uit de filmgeschiedenis – in een film die ze zelden geeft: Kane’s laatste woord, “Rosebud”, dat het mysterie in het hart van het verhaal verklaart. Let op de werveling van sneeuwvlokken, die zowel een psychologische als een fysieke ruimte suggereert.
3. Een desoriënterende blik door het verbrijzelde glas van Kane’s gevallen sneeuwbol. Is dit de manier om de hele film te bekijken – herinnering en fantasie die de werkelijkheid vervormen?
4. Een briljante verandering van tempo: van onheilspellend gotisch drama naar de parmantige nepjournaalbeelden van ‘News on the March’, een slimme samenvatting van Charles Foster Kane’s leven verteld als overlijdensbericht…
…en boordevol visuele vindingrijkheid. Hier gaat Welles meer dan 40 jaar vooraf aan Woody Allen’s Zelig (1983), door zichzelf in te voegen in archiefbeelden – opzettelijk zo gemaakt dat ze er oud en vervaagd uitzien – met beroemde historische figuren als Adolf Hitler en, hier, de Amerikaanse president Teddy Roosevelt.
5. Een voorbeeld van Gregg Toland’s duizelingwekkende clair-obscur belichting. Wat is een betere manier om een mysterie te vestigen dan ook de journalisten/detectives in het geheim te hullen, met William Alland’s onderzoeker Thompson altijd van achteren of in silhouet afgebeeld. Criticus Roger Ebert suggereerde ook dat het een grap was naar het concept van de gezichtsloze groepsjournalistiek van de Amerikaanse magnaat Henry R. Luce.
6. Pure duizelingwekkende showmanschap van Welles en Toland. Om Kane’s tweede vrouw Susan te introduceren, draait de camera naar de buitenkant van de sjofel uitziende bar waar ze optreedt…
…gaat door het neon bord…
…kantelt naar beneden naar het in de regen gehulde dakraam waardoor we Susan nog net aan een tafeltje kunnen zien…
… en dan gebruikt Welles een bliksemflits als dekking voor een snelle dissolve…
… alvorens af te dalen naar het interieur van de bar, alsof de camera in één doorlopend shot door het glas is gegaan.
7. Een van de meest gevierde, werkelijk ononderbroken shots in de film. Het begint buiten met de jonge Charles die in de sneeuw speelt, zich niet bewust van zijn naderende lot…
… de camera volgt het raam terwijl zijn moeder toekijkt…
… helemaal door de kamer heen, als de deal wordt gesloten om Charles weg te geven aan bankier Mr Thatcher. Charles zit uiteindelijk – gevangen, zelfs – in het raam op de achtergrond, tussen zijn ruziënde ouders, met Thatcher aan dezelfde kant als zijn moeder, die zijn vader resoluut overstemt. Het is een briljante visuele vertelling…
8. …net als een volgende sequentie (en een voorafschaduwde “Rosebud” hint) van Charles’ geliefde slee, nu begraven in de sneeuw. Als Welles in beeld brengt…
… het inpakpapier van een kerstcadeau, weggescheurd om een mooie nieuwe slee te onthullen…
… de blik op Charles’ gezicht laat duidelijk zien hoe zijn nieuwe rijkdom en privilege geen vervanging zijn voor wat hij nu kwijt is.
9. Nog een enorm inventieve overgang. Als de volwassen Kane, nu een krantenuitgever, de foto van het personeel van de rivaliserende krant The Chronicle bewondert, komt de camera dichter bij de opstelling…
…terwijl Kane ons vertelt dat zes jaar later, hij ze allemaal opkocht om voor zijn Inquirer krant te werken…
… en hij loopt het shot in om te onthullen dat ze nu poseren – in exact dezelfde positie – voor zijn eigen foto. Geniaal.
10. De vele flashbacks zijn slim gepland. Hier haalt Joseph Cotten’s Jed Leland herinneringen op aan Kane’s huwelijk, de camera staat al links, om de volgende scène te laten overvloeien, terwijl Leland er nog over praat.
11. Een ander duizelingwekkend gebruik van montage om de neergang van Kane’s eerste huwelijk te tonen. Eerst zitten ze dicht bij elkaar en aandachtig aan dezelfde tafel…
…een reeks zwiepscènes tussen enkele middelgrote opnamen van Kane en Emily toont het verstrijken van de tijd en hun geleidelijke afstandelijkheid…
…bevestigd door het laatste wijde shot van twee ongeïnteresseerde partners, apart gezeten en een tafel delend, maar weinig anders.
12. Kane’s politieke bijeenkomst in Madison Square Garden zou normaal een groot aantal figuranten vereisen om een gevoel te geven van de schaal van het evenement. In plaats daarvan gebruikten ze matte tekeningen van de arena, met kleine gaatjes geknipt om licht door te laten schijnen, en zo een indruk te geven van publiek en beweging.
13. Welles instinct voor ruimtelijke compositie en het blokkeren van zijn acteurs was feilloos. Hier, in de scène waarin zijn politieke rivaal Jim Geddes Kane’s minnares onthult aan zijn vrouw Susan, versterken de kadrering van tegenstrijdige blikken en ooglijnen het complexe web van emoties in het spel.
14. Citizen Kane is regelmatig vanuit lage hoeken gefilmd, waardoor het innovatieve gebruik van sets met plafonds nodig was – ideaal om de grenzen te suggereren van de opkomst van de protagonist aan de macht. Deze scène na de verkiezingsnederlaag gebruikt de laagste hoekopname van de film, vanuit een speciale loopgraaf, en toont Kane geïsoleerd en volledig ingesloten, van boven tot onder.
15. Een van de vele optische illusies van de film is deze slimme vergroting van de schaal. Als Susan op het toneel optreedt en de camera omhoog gaat naar de tuigage…
…voegde Welles een miniatuur in die in de RKO studio was gebouwd om extra hoogte te overdrijven als de camera hoger komt naar de dakspanten…
…waar een gekoppelde live opname het afkeurende oordeel van de toneelknechten toont over de zangcapaciteiten van mevrouw Kane.
16. Citizen Kane is beroemd om zijn gebruik van ‘deep focus’ fotografie – waarbij alle elementen in het kader tegelijk scherp worden gehouden – wat innovatieve combinaties van cameralenzen, belichting en compositie vereiste. Het resultaat, zoals hier, is een rijke mise-en-scène en scherptediepte binnen een enkele opname die Kane, zijn bijna ontslagen vriend Jed Leland en, wachtend op de achtergrond, de nog steeds trouwe werknemer Bernstein over elkaar heen legt.
17. Charles Foster Kane op zijn dieptepunt, oud en verlaten, een gebroken ziel, prachtig gevisualiseerd door deze spiegelzaal opname. Het is ook een mooi tegengif voor het idee dat iemands leven kan worden samengevat door een enkel woord.
18. Het overweldigende tracking shot over de enorme materiële bezittingen van de overleden Kane, een shot dat vandaag de dag moeiteloos tot stand komt, maar destijds een verbluffend staaltje van technisch camerawerk (Spielberg bracht er hulde aan in de slotscènes van Raiders of the Lost Ark).
19. Het voorlaatste shot van de film dat iedereen kent: de identiteit van Charles Foster Kane’s “Rosebud”, vlak voordat ook deze in rook opgaat, het mysterie onopgelost – en, echt, in bredere zin, onoplosbaar.
20. Ondanks al het gepraat over Orson Welles’ arrogantie en ego, verraadt de eindcreditering van Kane, die hij deelt met Gregg Toland, een diep gevoel van dankbaarheid voor de onschatbare bijdrage van zijn partner-in-crime. Je kunt misschien in je eentje een treinstel bouwen, maar een film vereist teamwork – wat Welles hier naar behoren erkent.
Citizen Kane is nu verkrijgbaar als een 75e jubileum Blu-ray editie.