Aan de slag met… Sumerisch
Elke maand interviewt Assistant Research Scholar Patrick J. Burns een lid van onze onderzoeksgemeenschap over een oude taal die zij onderwijzen of hebben onderwezen aan het ISAW en verzamelt verwijzingen naar aanbevolen leerboeken, grammatica’s, lexica’s en andere bronnen voor taalonderwijs in de ISAW Library, NYU Libraries, en online.
Sumerisch is de oudste taal die we kunnen lezen en die uit de oudheid tot ons is gekomen, met kleitabletten die zo ver teruggaan als ruwweg 3200 v. Chr. Als spreektaal stierf het waarschijnlijk uit rond het midden van het tweede millennium, maar als literaire taal bleef het nog minstens 900 jaar in gebruik. Er zijn aanwijzingen dat het nog tijdens het leven van Alexander en misschien zelfs tot in de tweede eeuw na Christus werd gekopieerd en bestudeerd. Dit gezegd zijnde, was het Akkadisch, d.w.z. het Babylonisch en Assyrisch, reeds rond 1800 v. Chr. de overheersende volkstaal van de regio geworden, en misschien al veel eerder. Het Soemerisch wordt geschreven in spijkerschrift, een schrift dat bestaat uit wigvormige tekens die worden gevormd door vochtige kleitabletten te bedrukken met het geslepen uiteinde van een rietstift. De vroegst overgeleverde tabletten zijn voornamelijk administratieve documenten en lesmateriaal uit het eind van het vierde millennium, maar in de loop der tijd zou de Soemerische literatuur een breed scala van vormen en genres omvatten. We hebben koninklijke inscripties, zoals de Gudea Cilinders, maar ook vroege voorbeelden van epische poëzie, zoals de Matter van Aratta. Mythen, hymnen, klaagzangen, wijsheidsliteratuur, maar ook wat Thorkild Jacobsen de “praktische genres” noemt, zoals grammaticale teksten, datumlijsten en wiskundige werken, zijn allemaal in het Soemerisch tot ons gekomen.
Toen ik hoorde dat Gina Konstantopoulos, postdoctoraal onderzoeker aan de faculteit Theologie van de Universiteit van Helsinki en voormalig ISAW bezoekend assistent-professor, dit semester een gerichte lezing over het Soemerisch zou geven, was mijn belangstelling gewekt. Hoe zou iemand die nieuwsgierig is naar de taal aan de slag kunnen gaan, en wat hebben we in de bibliotheek bij de hand om hen te helpen? Onlangs sprak ik met Konstantopoulos, die haar doctorstitel in Oude Nabije Oosten-studies aan de Universiteit van Michigan heeft behaald, over het leren van Sumerisch. Hier zijn haar aanbevelingen, van grammatica’s tot lexica’s, van teksten tot vertalingen, en waar je ze kunt vinden als je bij ISAW bent.
Konstantopoulos begon met Soemerisch als een afgestudeerde student aan Michigan, en leerde de taal naast het Akkadisch. Haar interesse kwam oorspronkelijk voort uit de oude religie, maar al snel werd ze aangetrokken tot de innerlijke werking van de taal zelf, des te meer vanwege de status ervan als een geïsoleerde taal. Zij herinnert zich dat zij in het bijzonder werd aangetrokken door de Cilinders van Gudea in het Louvre – het langste ononderbroken stuk bewaard gebleven Sumerische tekst. Konstantopoulos herinnert zich dat zij werd aangetrokken door de grammatica van een bepaalde regel op Cilinder A: “Kom op, kom op! We moeten het haar gaan vertellen!” – en hoe ze in de eerste herhaling van de schrijver een menselijke stem hoorde die ons millennia is bijgebleven. Konstantopoulos bestudeerde de taal met een instructeur in Michigan door het direct lezen van primaire teksten, aangevuld met een reeks grammatica’s. Maar dit kan een uitdaging zijn voor iemand die op eigen houtje probeert te beginnen, want zoals Konstantopoulos grapt, in navolging van Diakonoff, dat “er evenveel grammatica’s van het Soemerisch zijn als er Soemerologen zijn.”
De traditionele route om Soemerisch te leren is om eerst Akkadisch te leren. Dit helpt bij het overwinnen van de eerste grote hindernis bij het verwerven van de taal, namelijk het spijkerschrift. Dus voor een student die deze weg wil volgen, kan een boek als J. Huegneghard’s A Grammar of Akkadian een plaats zijn om te beginnen. Maar voor wie direct in het Soemerisch wil duiken, noemt Konstantopoulos de volgende bronnen. D.A. Foxvog heeft zijn Introduction to Sumerian Grammar direct gepubliceerd in de Cuneiform Digital Library Initiative (CDLI) preprints collectie. Het boek bevat een overzicht van het schrijfsysteem, een complete grammatica, en een handvol oefeningen ter beoordeling. In combinatie met Foxvog’s Elementary Sumerian Glossary biedt deze tekst de nieuwsgierige student een ingang tot de taal. (Voor beginners kan het ook nuttig zijn J. L. Hayes’ Manual of Sumerian Grammar and Texts en G. Zólyomi’s An Introduction to the Grammar of Sumerian te lezen.)
Signlijsten zullen onmisbaar blijken als je verder gaat in het Sumerisch. Konstantopoulos wijst op C. Mittermayer’s Altbabylonische Zeichenliste der sumerisch-literarischen Texte als een uitstekende, zij het moeilijk te vinden, bron. Mittermayer’s werk verzamelt 480 spijkerschrifttekens uit literaire teksten van de Oud-Babylonische periode, aangevuld met citaten en commentaar. Akkadische signlists (zoals die in D. B. Miller’s An Akkadian Handbook: Helps, Paradigms, Glossary, Logograms, and Sign List ) kan ook behulpzaam zijn bij het ontwikkelen van vaardigheid met het Sumerische schrijfsysteem.
Op de vraag of Konstantopoulos een woordenboek voor Sumerische studenten kon aanbevelen, aarzelde hij, zeggende dat er nog geen compleet, allesomvattend werk is in de stijl van het The Assyrian Dictionary van het Oriental Institute van de Universiteit van Chicago (CAD) . Misschien wel de nuttigste bron in het Engels is het Electronic Pennsylvania Sumerian Dictionary (ePSD), een doorlopend online lexiconproject van het Sumerisch – een uitbreiding van het in 1976 gestarte gedrukte project The Sumerian Dictionary of the University Museum of the University of Pennsylvania – dat spijkerschriftteksten uit het oude Irak tussen 2700 en 1600 v. Chr. bestrijkt. Met de ePSD kan in het Engels worden gezocht naar basisdefinities met citaten uit Soemerische teksten en een groot aantal gebruiksstatistieken, waaronder algemene frequentie, frequentie per datum, en verschillende vormen. Bovendien linken de woorden in de ePSD van de lexiconvermeldingen naar alle plaatsen waar ze voorkomen in een corpus van ongeveer 90.000 teksten. Een beginnende student die vertrouwd is met het Frans is wellicht meer gebaat bij P. Attinger’s Lexique sumérien-français (online beschikbaar). Een ander vermeldenswaardig online glossarium is de Leipzig-Münchner Sumerischer Zettelkasten .
Een voordeel van de ePSD is dat de site gekoppeld is aan andere online Sumerische teksten, zoals de Cuneiform Digital Library van UCLA en het Electronic Text Corpus of Sumerian Literature (ETCSL) van Oxford. De CDLI is een online portaal dat spijkerschrifttabletten, inscripties en andere tekstartefacten verzamelt voor vrij toegankelijk onderzoek. Het project heeft meer dan 320.000 artefacten gecatalogiseerd, gefotografeerd en gedigitaliseerd, waarvan bijna de helft Sumerische tekst bevat. De ETCSL presenteert transliteraties en Engelse vertalingen van Sumerische literaire teksten, alsmede een bibliografie en broninformatie. (De site bevat ook een “Geconsolideerde bibliografie van Sumerische literatuur” die studenten nuttig kunnen vinden). Het corpus bevat Sumerische teksten in transliteratie, Engelse prozavertalingen en bibliografische informatie voor elke compositie. De transliteraties en de vertalingen kunnen online worden opgezocht, doorzocht en gelezen met behulp van de hulpmiddelen van de website. Ook is er het Electronic Text Corpus of Sumerian Royal Inscriptions , een onderdeel van het Open Richly Annotated Cuneiform Corpus (ORACC) project, dat inscripties bevat die zijn getranslitereerd, vertaald in het Engels en Hongaars, en morfologisch geannoteerd.
Studenten die op zoek zijn naar een gedegen gedrukte bron voor Sumerische primaire teksten kunnen terecht bij K. Volk’s A Sumerian Reader . De reader bevat 44 teksten, variërend van koninklijke inscripties tot juridische en economische documenten, maar bevat geen literaire teksten. De reader – een slanke 110 pagina’s – zit boordevol nuttige bronnen voor de elementaire student: teksten, transliteraties, een lijst met tekens, fonologische grafieken, en woordenlijsten voor woordenschat, godheden, personen, plaatsen, data, gebouwen, en festivals. Naast Volk legt Konstantopoulos echter uit dat veel van het bronmateriaal meestal te vinden is in wetenschappelijke artikelen.
Wat vertalingen betreft, beveelt Konstantopoulos een paar delen aan die het bereik van de Sumerische literatuur bestrijken. In The Harp that Once… presenteert T. Jacobsen versvertalingen van Sumerische poëzie met inleidingen en aantekeningen voor een algemeen publiek. (Jacobsen beschrijft zijn vertaling als “hoog proza en korte regels,” maar het algehele effect is een vertaling in verzen). Een andere uitstekende optie is The Literature of Ancient Sumer onder redactie van J. Black, G. Cunningham, E. Robson, en G. Zólyomi. Dit boek is een uitgebreide bloemlezing van overgebleven Soemerisch – hoewel niet zo uitgebreid als de ETCSL waaraan het is ontleend. Het bestrijkt het volledige scala van genres en profiteert van de (aanzienlijke) ontwikkeling in het begrip van het Soemerisch sinds de publicatie van Jacobsen’s boek. Alleen al de inleiding tot The Literature of Ancient Sumer zou kunnen worden aanbevolen als een algemeen overzicht van de periode en haar literaire productie, en niet te vergeten een overzicht van de ontcijfering van de taal en het toegenomen begrip in de afgelopen anderhalve eeuw. Meer toegespitst, maar zeker interessant voor studenten die geïnteresseerd zijn in de ontwikkeling van de Mesopotamische literatuur is H. L. J. Vanstiphout’s Epics of Sumerian Kings: The Matter of Aratta , dat de vroegst bekende voorbeelden van epische poëzie behandelt. Van bijzonder belang voor taalleerders is het tweede epos dat hier wordt gepresenteerd, “Enmerkar and the Lord of Aratta,” waarin zowel een proto-Toren van Babel verhaal wordt verteld over taal interactie als de mythische uitvinding van het schrift. Konstantopoulos waarschuwt studenten dat het begrip en de interpretatie van het Soemerisch nog steeds in ontwikkeling is, en dat vertalingen daarom ook in ontwikkeling zijn. Dit komt goed overeen met de waarschuwing van Jacobsen in de “Inleiding” van zijn boek: “De hier gepresenteerde vertalingen kunnen…alleen worden aangeboden als een subjectieve poging, hoewel ik oprecht hoop en vertrouw dat ze in hun essentie waar zijn.” De student wordt geadviseerd. Dat gezegd hebbende, iemand die Sumerisch leert naast het lezen van deze vertalingen is waarschijnlijk goed op de hoogte van de interpretatiemoeilijkheden van de taal en kan vooral sympathie opbrengen voor de woorden van Jacobsen.
De studie van een taal kan niet los worden gezien van haar historische en culturele context. Het door H. E. W. Crawford geredigeerde boek The Sumerian World bevat meer dan dertig hoofdstukken over onder andere materiële overblijfselen, regeringsstelsels, dagelijks leven en naburige samenlevingen. Een vluchtig idee van de plaats van het Sumerisch ten opzichte van andere Mesopotamische talen is te vinden in Cuneiform van I. Finkel en J. Taylor, dat naast een efficiënt overzicht van het schrift ook prachtig geïllustreerd is met foto’s van de collectie van het British Museum. Aanvullende context over de materialiteit van het Sumerisch en zijn kunsthistorische context kan worden gevonden in de eerste hoofdstukken in Z. Bahrani’s Art of Mesopotamia . Maar misschien is de beste introductie op dit moment tot de tabletten zelf wel via de CDLI, die afbeeldingen van artefacten en de bijbehorende tekst samenbrengt in een open-access platform.
Ten slotte moet worden vermeld dat de volledige nadruk bij het leren van spijkerschrift talen ligt op het lezen en niet op het schrijven van teksten. De taal werd natuurlijk op kleitabletten geschreven met behulp van een rietstift en, hoewel het werken met klei een gebruikelijke activiteit is geworden in het Sumerische klaslokaal, is er een zekere kunstmatigheid in het reproduceren van tekens met pen en papier. De site Cuneify Plus kan helpen om getranslitereerde vormen om te zetten in spijkerschrift unicode. Door bijvoorbeeld “lugal” in de interface te typen, krijg je het teken 𒈗 terug. Maar als je echt wilt oefenen met het uitschrijven van tekens, is er één boek dat eruit springt als een poging om de kunstgreep te overwinnen – D. Snell’s Werkboek van spijkerschrifttekens. Gebaseerd op Snells ervaring met het leren van de Japanse Kana, moedigde hij “actief gebruik van de tekens” aan (in het bijzonder bij het leren van het Akkadisch) zodat “de kennis van de tekens de student langer bij zal blijven”. De tekens in dit werkboek zijn gegeven in een Neo-Assyrische stijl en komen dus niet overeen met de vormen die in de meeste Soemerische teksten voorkomen. Desalniettemin is het een ingang tot het toegepaste spijkerschrift, en hoewel de methode geen algemene toepassing lijkt te hebben gevonden, als er zoiets kan bestaan als een cultklassieker in het onderwijs van oude talen, dan is Snells eigenzinnige spijkerschriftwerkboek dat misschien wel.
Dank aan Jonathan Valk en Martin Worthington voor hun suggesties bij dit bericht.