De VILLIAAN VAN 'AMADEUS' IN HET ECHTE LEVEN
Tegen het einde van zijn leven was hij zo goed als vergeten. In 1823 deed hij een zelfmoordpoging, maar om welke redenen weten we niet. We weten eigenlijk zo goed als niets over Salieri’s latere jaren. Er is een onthullende passage in de Moscheles autobiografie. Hij bezocht zijn leermeester “die, zwak, oud en bijna dood, in het gemeenschappelijk hospitaal lag … Hij hield niet van bezoeken en maakte slechts een paar speciale uitzonderingen. Onze ontmoeting was droevig, want ik was al geschokt door zijn verschijning, en hij sprak in gebroken zinnen over zijn bijna naderende dood. Tenslotte zei hij: “Ik kan je als man van eer verzekeren dat er geen waarheid schuilt in dat absurde bericht; natuurlijk weet je het – Mozart – ik zou hem vergiftigd hebben; maar nee – kwaadwilligheid, pure kwaadwilligheid; vertel het de wereld, beste Moscheles, de oude Salieri, die op zijn sterfbed ligt, heeft je dit verteld. Moscheles zegt dat hij gedwongen was zich uit de kamer te haasten voordat hij, Moscheles, instortte. Moscheles zegt ook dat hij berichten over de vermeende vergiftiging had gehoord, maar dat hij ze nooit geloofde. Aan de andere kant, zegt Moscheles, twijfelde hij er niet aan dat Salieri “door zijn intriges menig uur van Mozarts bestaan heeft vergiftigd.”
Het is een verbazingwekkende passage. Hier was Salieri, zo’n 30 jaar na Mozarts dood, blijkbaar nog steeds aan het piekeren over de geruchten. Zou er – zou er? – enige substantie hebben gehad in de berichten? Maar er is zeker geen bewijs, en geen gerenommeerde musicoloog of historicus gelooft dat het Salieri was die Mozart’s verwijdering van de aarde bespoedigde. Medici die de verslagen over Mozarts laatste ziekte hebben bestudeerd, zijn het er bijna unaniem over eens dat Mozart stierf aan nierfalen.
Tot zover de feiten, en van Salieri zijn er helaas maar weinig. Hoe zit het met Salieri als componist? Opnieuw is er niet veel om op af te gaan, behalve door een onderzoek van de partituren. Deze schrijver heeft in een leven van concertbezoek slechts één “live” Salieri werk gehoord. Niet lang geleden voerde de Academy of Vocal Arts in Philadelphia Salieri’s “Falstaff” op. Het bleek een goed geschreven werk te zijn dat alle voorzieningen in acht nam, maar eigenlijk weinig originaliteit bezat. Ook de Sinfonia en het Concerto op platen betekenen niet veel. Ook die zijn perfect professioneel, maar ze zijn geschreven volgens het boekje. Salieri was niet het soort componist dat regels overtreedt.
Net als zijn mentor Gluck vertegenwoordigde Salieri ”witte-toets” muziek. Er is geen noemenswaardige harmonische verbeelding. Modulaties zijn zeldzaam, en als ze voorkomen zijn ze in nauw verwante toonsoorten. Een blik op de opera’s van Salieri in de Lincoln Center collectie bevestigt die indruk. Bladzijde na bladzijde gaat voorbij zonder accidenties of veranderingen van toonsoort. Salieri gaf er gewoon niet om om uit veilige harmonische patronen te stappen. Niet voor niets werd hij beschouwd als een vertegenwoordiger van de ”edele” en ”zuivere” Gluck stijl.
Mozart, toen hij kwam (en Mr. Shaffer maakt er veel van in zijn stuk), gooide de oude conventies van de opera die Salieri vertegenwoordigde, volledig overboord. Mozart was geïnteresseerd in karakter. In zijn beroemdste opera’s gebruikte hij geen mythologische teksten. Hij gebruikte harmonie als een manier om karakter en stemming te onderstrepen, en sommige van zijn modulaties zijn nog even verbazingwekkend als toen ze voor het eerst werden geschreven. Men kan zich afvragen wat er door Salieri’s hoofd ging toen hij Mozart’s “Le Nozze di Figaro” voor het eerst hoorde. Heeft hij, zoals Mr. Shaffer zegt, de vruchtbaarheid en genialiteit van de partituur herkend? Of zag hij het, wat waarschijnlijker is, als anarchie en muzikaal genot?
We zullen het nooit weten, net zomin als we ooit de precieze aard van de relatie tussen de twee mannen zullen weten. Het is niet waarschijnlijk dat Salieri de verschijning van de brutale jonge Mozart in Wenen zou hebben verwelkomd. I.F. von Mosel, in zijn korte biografie van Salieri, geschreven in 1827, zegt dat Salieri altijd heeft gezwegen over Mozart. Er was een zekere “menselijke jaloezie”, zegt Mosel, maar hij zegt ook dat Salieri zijn jongere collega “met groot respect” bejegende.
We weten wel dat, wat de twee mannen ook voor elkaar voelden, ze naar buiten toe een hartelijke relatie onderhielden. Nog in 1791, het jaar van zijn dood, nam Mozart Salieri mee naar een uitvoering van ”De Toverfluit”. Toch is het legitiem om bepaalde feiten af te leiden. Het is bijvoorbeeld interessant dat Salieri, die zo gul en gastvrij was voor andere componisten, niet hielp toen Mozart zo wanhopig op zoek was naar geld. Kortom, Salieri was niet van plan een rivaal te helpen die toevallig over een genie beschikte dat hem op een schooljongen deed lijken.