Intelligente anderen: Is groter altijd beter?

Het is moeilijk te geloven dat de mens de enige intelligente levensvorm in het universum is. Ondanks dit schijnbaar zelfbewuste idee, heeft de zoektocht naar intelligent leven zich gericht op andere planeten, waarbij de mens inherent wordt gekroond tot de meest intellectueel superieure wezens op aarde. Het is pas relatief recent dat we onze aandacht hebben gericht op de grootste hersenen van de planeet, onder de zee.

De grootste hersenen op de planeet

Perwalvissen (Physeter macrocephalus) en orka’s (Orcinus orca) hebben de grootste bekende hersenmassa’s van alle levende dieren. Een volwassen mannetje potvis kan een brein hebben dat tot 9 kg weegt, en orka-hersenen kunnen 6 kg bereiken. Het gemiddelde menselijke brein weegt daarentegen slechts 1,4 kg. De complexe architectuur van de hersenen betekent echter dat vergelijkingen van de absolute massa niet nuttig zijn bij de beoordeling van cognitieve vaardigheden. Het encefalisatiequotiënt of “EQ” is de verhouding tussen de werkelijke hersenmassa en de voorspelde hersenmassa voor een dier van die grootte (en is ook nauwkeuriger dan een eenvoudige verhouding tussen hersenmassa en lichaamsmassa). Mensen hebben met 7,5 het hoogst bekende EQ, terwijl walvisachtigen, zoals de tuimelaar, met 4,1-4,5 op de tweede plaats komen en potvissen met 0,58 op de tweede plaats. Er is veel kritiek op op EQ gebaseerde beoordelingen van bekwaamheid, en hoewel de omvang van de hersenen van potvissen misschien niet zo indrukwekkend is als we oorspronkelijk dachten, zijn er nog steeds sterke aanwijzingen dat we ze niet moeten onderschatten.

Spindle, of ‘von Economo’, neuronen zijn grote neuronen die bijna uitsluitend zijn geïdentificeerd in bepaalde intelligente K-selectie (in wezen is K-selectie ‘kwaliteit boven kwantiteit’, in tegenstelling tot r-selectie) soorten zoals apen, olifanten en walvisachtigen. Deze neuronen worden in verband gebracht met vaardigheden van een hoger niveau, zoals het oplossen van problemen en redeneren, en zouden drie keer zo talrijk zijn in de hersenen van walvisachtigen als in die van de mens. Er is ook gespeculeerd dat deze neuronen een voorbeeld zijn van convergente evolutie, aangezien ver verwante groepen zoals mensen en walvisachtigen ze onafhankelijk van elkaar hebben ontwikkeld. Desondanks hebben de hersenen van walvisachtigen een lagere dichtheid van neuronen dan die van de mens, met een hogere verhouding gliacellen tot neuronen. Hoewel dit nog een voor de hand liggende reden kan lijken om de omvang van de hersenen te negeren, hebben sommige studies aangetoond dat zij waarschijnlijk een grotere neuronale connectiviteit hebben, die nog steeds een hogere verwerking ondersteunt.

Denk diep, voel diep

Onze beperkte kennis van de menselijke hersenen en welke factoren bijdragen tot intelligentie is zo vaag dat we nauwelijks gegronde conclusies kunnen trekken. Wat we vrij duidelijk kunnen waarnemen bij walvisachtigen, is het vermogen om complexe fissie-fusie sociale groepen te vormen, die lijken op menselijke samenlevingen op een manier die ongeëvenaard is door andere soorten. Deze dynamische sociale groepen omvatten de vorming van bondgenoten voor “oorlogsvoering”, en zelfs hiërarchieën voor het paren. Alloparentale zorg wordt ook waargenomen: vrouwelijke potvissen passen op de kalveren aan het wateroppervlak, terwijl diepduikende moeders naar voedsel zoeken. In feite vereisen veel van hun jachtstrategieën dat de groep samenwerkt en hun vindingrijkheid gebruikt. Orka’s werken samen om luchtbellen te creëren en flitsen met hun witte onderzijde om scholen haring in dichte ballen bijeen te drijven in “carrouselvoedering”. Vervolgens slaan ze met hun krachtige staartpennen op de bal, waardoor de vis verdoofd wordt voordat hij zich tegoed doet aan de vis. Orka’s kunnen ook geduchte haaien tot prooi maken door op hun kop te ‘karatehakken’, wat hen tot de ware toproofdieren van de zee maakt.

Van ‘Moby Dick’ tot ‘Blackfish’ is aangetoond dat walvisachtigen in staat zijn tot groot empathie en zelfs geestesziekte. Een gewonde potvis in het wild wordt fel beschermd door zijn groep, in een defensieve ‘marguerite-formatie’, die het lid omcirkelt met de staartpennen naar buiten. Walvisachtigen vertonen interspecies altruïsme, als een van de weinige dieren waarvan consequent is aangetoond dat zij mensen helpen (hoewel dit ook controversieel is). Orka’s hebben hechte matrilines, met groepen die onderling verschillende roepnamen en namen hebben. Verschillende gemerkte orka’s hebben blijk gegeven van langdurige rouwperioden voor gestorven jongen, waarbij zij dode kalveren tot wel een week bij zich droegen. Deze emotionele intelligentie roept ook belangrijke vragen op over de ethiek van het houden van deze dieren in gevangenschap.

Cognitieve vermogens

Menselijke zuigelingen ontwikkelen het vermogen om zichzelf in een spiegel te herkennen (spiegelzelfherkenning) voor het eerst op 12 maanden, en chimpansees op z’n vroegst op 2-jarige leeftijd. Vroeg zelfbewustzijn is zeldzaam, en slechts bij enkele primaten waargenomen. Van dolfijnen daarentegen is aangetoond dat zij hun eigen lichaam herkennen in een spiegeltest vanaf 6-7 maanden, en wanneer een merkteken op hun hoofd wordt geschilderd, besteden de proefpersonen ook extra aandacht aan het nieuwe merkteken. Dit suggereert dat walvisachtigen een “ik”-gevoel kunnen produceren – wat wijst op denken op een hoger niveau. Deze dolfijnen kunnen ook met mensen communiceren, door gebaren te begrijpen en te reageren. Wat nog indrukwekkender is, is dat zij zich ervan bewust zijn dat de mens met wie zij proberen te communiceren aanwezig moet zijn en naar hen moet kijken voordat zij het gebaar maken, wat wijst op een vermogen om zich het standpunt van een ‘niet-zelf’ persoon voor te stellen.

Walvissen leren ook succesvolle jachttactieken aan hun jongen. Van sommige orka’s wordt gedacht dat zij opzettelijk stranden om op zeehonden te jagen aan de kust, alvorens terug te keren naar diepere wateren. Jonge walvissen worden door oudere leden van de groep naar de kust geduwd om hen deze vaardigheid aan te leren. Anderen jagen op vis met hulpmiddelen zoals zeesponzen om hun neus tegen de zeebodem te beschermen, en leren anderen dit ook te doen. Primaten zijn echter nog aanzienlijk bedrevener in het gebruik van werktuigen.

Ondanks de overvloed aan informatie die erop wijst dat walvisachtigen in staat zijn tot complexe emotie en abstract denken, zijn wij terughoudend om dit diepgaand te overwegen. Dit ondanks ons begrip van de paradox dat wij hun intelligentie niet nauwkeurig kunnen testen zonder te weten hoe zij denken, of wat hun beweegredenen zijn. Uit een studie is gebleken dat wanneer een groep mensen zich bewust werd gemaakt van hun eigen sterfelijkheid en vervolgens informatie werd verstrekt die suggereerde dat walvisachtigen slimmer zijn, de groep negatief reageerde en een afkeer had van de informatie en het dier. De Terror Management Theory (TMT) gebruikt dit om te suggereren dat het in onze natuur ligt om bang te zijn dat we niet de intelligentste wezens op aarde zijn, omdat het ons bewust maakt van onze eigen kwetsbaarheid en hoe inconsequent we wel niet zijn. Dit is misschien wat ons vermogen om objectief na te denken over de intelligentie van walvisachtigen heeft belemmerd.