A Cosmonaut’s Fiery Death Retold

A Cosmonaut’s Fiery Death Retold

W zeszłym miesiącu przeczytałem książkę, która opowiedziała horrendalną śmierć w 1967 roku radzieckiego kosmonauty Vladimira Komarova. Historia ta zadziwiła mnie. Opisałem ją w ten sposób:

„Jest więc kosmonauta w kosmosie, okrążający kulę ziemską, przekonany, że nigdy nie wróci na Ziemię; rozmawia przez telefon z Aleksiejem Kosyginem – wówczas wysokim urzędnikiem Związku Radzieckiego – który płacze, ponieważ on również uważa, że kosmonauta umrze. Pojazd kosmiczny jest źle skonstruowany, niebezpiecznie brakuje w nim paliwa, spadochrony – choć nikt o tym nie wie – nie zadziałają, a kosmonauta Władimir Komarow za chwilę dosłownie zderzy się z Ziemią, a jego ciało stopi się pod wpływem uderzenia. Gdy zmierza ku swojej zgubie, amerykańskie stacje nasłuchowe w Turcji słyszą jego wściekły płacz, 'przeklinający ludzi, którzy umieścili go w spartaczonym statku kosmicznym.'”

Taką mniej więcej historię przeczytałem w książce Starman: The Truth Behind the Legend of Yuri Gagarin, autorstwa Jamie Doran i Piers Bizony, której nowe wydanie ukazało się w zeszłym miesiącu w Stanach Zjednoczonych. W moim poście napisałem: „Ta wersja (śmierci Komarowa) – jeśli jest prawdziwa – jest poza szokiem.”

Po moim poście napisało do mnie kilku historyków kosmosu, którzy stwierdzili, że ich zdaniem wiele szczegółów zawartych w tej książce jest wątpliwych lub po prostu nieprawdziwych. Zaprosiłem więc niektórych z nich do przesłania mi swoich zastrzeżeń, którymi podzieliłem się z autorami, i mogę teraz donieść, że wszyscy zgadzają się, że historia opowiedziana w tej książce wymaga pewnych poprawek. Niektóre jej części są prawdziwe. Inne części pozostają sporne. Niektóre szczegóły, autorzy swobodnie przyznają, mogą być błędne. „Nasza książka,” Piers Bizony napisał ostatnio w Space News, „bez wątpienia zawiera błędy i szczerze witamy korekty błędów rzeczowych.”

Więc zamierzam powtórzyć, a następnie zmienić ich porywającą historię. Zrobię to w krótkich rozdziałach, tym razem z przypisami. To wciąż jest doozie, ale nie całkiem doozie, które opowiadają w swojej niepoprawionej, ponownie opublikowanej książce.

Rozdział 1: Przyjaźń

Co mówiła książka: Zaczynamy od przyjaźni: Jurij Gagarin, pierwszy człowiek, który poleciał w kosmos, najwyraźniej miał ciepłe stosunki z innym kosmonautą, Władimirem Komarowem. W 1967 roku Komarow miał wyruszyć na orbitę okołoziemską w pierwszym załogowym locie statku kosmicznego Sojuz. Gagarin był wymieniony jako pilot zapasowy. Gdyby Komarow nie mógł polecieć, Gagarin by to zrobił.

Czego się dowiedzieliśmy: Krytycy twierdzą, że Kreml nie miał zamiaru ryzykować życia Gagarina w kosmosie. Był on, w tym momencie, skarbem narodowym, zbyt ważnym, aby ryzykować w locie kosmicznym. Więc był „rezerwowym” tylko z nazwy.

Rozdział 2: Śmiertelne niebezpieczeństwo

Co książka powiedziała: Z tą misją kosmiczną był duży problem: Sojuz nie był gotowy do lotu. Jurij Gagarin, pracując z grupą inżynierów, znalazł 203 problemy konstrukcyjne – poważne wady, które uczyniłyby Sojuza niebezpiecznym do poruszania się w przestrzeni kosmicznej. Zalecali oni odłożenie lotu. Ale ich notatka została zignorowana.

Czego się dowiedzieliśmy: Krytycy nie są pewni, czy ta „notatka” istnieje. Nie ma o niej mowy we wspomnieniach ani w oficjalnych relacjach. Autorzy Spacemana twierdzą, że w Rosji o wielu rzeczach nie mówi się w druku. Oni mają źródła.

Rozdział 3: Can’t Let Gagarin Die

Co mówiła książka: Sojuz był tak niebezpieczny, że kosmonauta Komarow spodziewał się, że umrze. „Nie uda mi się wrócić z tego lotu” – powiedział agentowi KGB, Wieniaminowi Russajewowi. Russajew jest jednym z najważniejszych źródeł w książce Dorana i Bizony’ego. „Jeśli jesteś tak przekonany, że zginiesz,” zapytał Komarowa, „to dlaczego nie odmówisz misji?”

Komarow odpowiedział, „Jeśli nie wykonam tego lotu, wyślą zamiast mnie pilota zapasowego. To jest Jura (Gagarin), i on zginie zamiast mnie. Musimy się nim zaopiekować.” I wtedy wybuchnął płaczem, lub jak to ujął Russajew w wywiadzie dla BBC nadanym w 1997 roku: „Pękł. Może po prostu wyrzucił z siebie całe napięcie i zaczął płakać.”

Czego się dowiedzieliśmy: Krytycy zastanawiają się nad Wieniaminem Russajewem. Był on, jak twierdzą, jednym z kilku agentów KGB przydzielonych do „umysłu” Jurija Gagarina. Nie ma możliwości sprawdzenia jego bardzo osobistych relacji z rozmów, które, jak twierdzi, odbył. Doran i Bizony popierają go. „Russayev opowiedział nam historię, która była całkowicie wiarygodna” – mówi Piers Bizony. „Uważaliśmy go za porządne i wiarygodne źródło”. Jednym z powodów, dla których mu ufają, napisał mi Bizony, jest to, że „zostaliśmy skierowani do niego przez kogoś nieskazitelnie bliskiego Gagarinowi, którego nazwiska nie mogę wymienić”. Inni uważają, że to wydmuszka, która przesadziła, by stać się częścią historii kosmosu.

Rozdział 4: Can’t Let Komarov Die

Co mówiła książka: Gagarinowi tak samo zależało na uratowaniu Komarowa. W dniu startu, 23 kwietnia 1967 roku, pojawił się na miejscu startu i zażądał, by włożono go w kombinezon kosmiczny, choć nikt nie spodziewał się, że poleci. Radziecki dziennikarz, który tam był, Jarosław Gołowanow, nazwał to zachowanie „nagłym kaprysem”. Czy Gagarin próbował się zmusić do lotu, by uratować przyjaciela?

Czego się dowiedzieliśmy: Krytycy twierdzą, że to się nigdy nie wydarzyło. Gagarin nigdy nie zażądałby wyszukanego „kombinezonu kosmicznego” dla misji, która nie wymagała od niego chodzenia w przestrzeni, mówi historyk Asif Siddiqi. Autorzy zgadzają się, że zachowanie było dziwne, ale mają naocznego świadka. W transmisji BBC dziennikarz Pravdy Golovanov mówi, że Gagarin „domagał się włożenia go w ochronny kombinezon kosmiczny” i robił zamieszanie, „żądając tego i tego i tego…”. Czy Gagarin próbował odłożyć misję, czy też podporządkować się swojemu przyjacielowi? Golovanov nie mówi. Ale agent KGB Russajew tak. Russajew upiera się, że „Gagarin próbował łokciem dostać się do lotu, aby uratować Komarowa przed niemal pewną śmiercią.”

Rozdział 5: Kosygin we łzach?

Co mówiła książka: Na stacji nasłuchowej w pobliżu Stambułu amerykański wywiad monitorował Sojuza, a według analityka Agencji Bezpieczeństwa Narodowego Perry’ego Fellwocka „Wiedzieli, że mają problemy na jakieś dwie godziny przed śmiercią Komarowa i walczyli, by je naprawić. Nagraliśmy (dialog) i Kosygin osobiście zadzwonił do Komarowa. Odbyli rozmowę przez wideofon, Kosygin płakał. Powiedział mu, że jest bohaterem. … Żona Kosygina też się do niego przyłączyła i rozmawiali przez chwilę. Powiedział jej, jak ma załatwiać swoje sprawy i co zrobić z dziećmi. To było dość straszne.”

Czego się dowiedzieliśmy: Moi historycy nie znajdują żadnych dowodów na to, że Kosygin rozmawiał z Komarowem w Sojuzie; nie ma o tym wzmianki w oficjalnych stenogramach ze statku na ziemię. Autorzy Starmana wydają się wycofywać z tej sceny płaczu na telefonie i z jej źródła, agenta NSA Fellwocka. „Z perspektywy czasu chciałbym, żebyśmy trochę bardziej zbagatelizowali cytaty Fellwocka”, mówi Piers Bizony.

Rozdział 6: Komarov Dies Cursing 'This Devil Ship!’ Or Did He?

Co mówiła książka: Komarow był wściekły, gdy umierał. „Ten diabelski statek! Nic, na czym położyłem swoje ręce, nie działa jak należy” – cytowano jego słowa. A gdy schodził na Ziemię, książka mówi:

„Komarow wiedział, że ma straszne kłopoty. Placówki radiowe w Turcji przechwyciły jego okrzyki wściekłości i frustracji, gdy pogrążał się w śmierci, przeklinając na zawsze ludzi, którzy umieścili go wewnątrz spartaczonego statku kosmicznego – chociaż jego 'ostatnie krzyki’, wspomniane później w relacji Fellwocka, mogą być przesadą.”

Czego się dowiedzieliśmy: Amerykański historyk Asif Siddiqi ma transkrypcję ostatnich chwil Komarowa w Sojuzie. Dostał go z Rosyjskiego Archiwum Państwowego. Brzmi on następująco:

Komarow: Aktywowany, aktywowany, nie martw się, wszystko jest w porządku.
Ziemia: Zrozumiano, my też się nie martwimy. Jak się czujecie, jak wszystko jest w porządku? Zarya, odbiór.
Komarow: Czuję się doskonale, wszystko jest w porządku.
Ziemia: Zrozumiano, nasi towarzysze tutaj zalecają wziąć głęboki oddech. Czekamy na lądowanie. Tu Zarya, odbiór.
Komarow: Dziękuję za przekazanie tego wszystkiego. nastąpiło.
Ziemia: Rubin, tu Zarya. Zrozumiałem, nastąpiło rozdzielenie. Pracujmy w czasie przerwy. Rubin, tu Zaria, jak mnie słyszysz? Odbiór. Rubin, tu Zarya, jak mnie słyszysz? Odbiór. Tu Zaria, jak mnie słyszysz? Odbiór …

Obie relacje mówią, że prawdziwą przyczyną śmierci było nieotwarcie się spadochronów statku. Sojuz bezpiecznie wszedł w atmosferę, ale opadanie okazało się katastrofą. Zapytałem Siddiqi’ego, czy uważa, że jego zapis został sfałszowany. Kiedy pokazałem go Bizony’emu, powiedział: „Oficjalny radziecki zapis czegokolwiek, od śmierci kosmonauty po narodziny zdrowego chłopca, nie jest wart papieru, na którym jest zapisany. … Biorąc pod uwagę, że przynajmniej w szerokim zakresie ufamy wspomnieniom Russajewa, mamy prawo wierzyć, że Komarow, przy całej swojej dyscyplinie jako kosmonauta, miałby prawo do pewnego szaleństwa i frustracji.”

Rozdział 7: Gagarin jest nawiedzony

Co mówi książka: Trzy tygodnie po katastrofie, w której zginął Komarow, Jurij Gagarin spotkał się z Russajewem w jego rodzinnym mieszkaniu, ale odmówił rozmowy w którymkolwiek z pokoi, ponieważ obawiał się robaków. Windy i lobby również nie były bezpieczne, więc obaj mężczyźni chodzili w górę i w dół po odbijających się echem klatkach schodowych bloku. Według książki, w pewnym momencie Gagarin powiedział:

„Muszę iść, aby zobaczyć głównego człowieka osobiście. … Jakoś do niego dotrę, a jeśli kiedykolwiek dowiem się, że wiedział o sytuacji i mimo to pozwolił na wszystko, to wiem dokładnie, co zrobię.” Russayev mówi: „Nie wiem dokładnie, co Jurij miał na myśli. Może dobry cios w twarz”. Russayev ostrzegł Gagarina, aby był ostrożny, jeśli chodzi o Breżniewa. „Powiedziałem mu: 'Zanim cokolwiek zrobisz, najpierw porozmawiaj ze mną. Ostrzegam cię, bądź bardzo ostrożny.”

Czego się dowiedzieliśmy: Krytycy zgadzają się, że Gagarin cierpiał po śmierci Komarowa. Ale, po raz kolejny, nikt nie słyszał tej rozmowy oprócz Wieniamina Russajewa. Jeśli wierzysz Russajewowi, możesz uwierzyć, że to się stało. Jeśli nie… kto wie?

Co naprawdę wydarzyło się w 1967 roku?

Wiemy, że Komarow zginął. Wiemy, że rozbił się Sojuz. Wiemy, że dobra przyjaźń została przerwana. Wiemy, że Jurij Gagarin był zły. Ale ponieważ jest to historia radziecka, jest tak wiele, czego nie wiemy. „W moskiewskich archiwach wciąż znajdują się głębokie tajemnice, których nie wolno nam zobaczyć, a które mogłyby zwalić nas z nóg” – pisze James Oberg, jeden z najważniejszych amerykańskich historyków kosmosu. Właśnie zrecenzował Starmana i książka mu się spodobała. „Autorzy podnoszą pewne nowe materiały z niedawno opublikowanych pamiętników ludzi, którzy jeszcze nie zostali zaakceptowani przez historyków kosmosu (w tym mnie), i być może ta niechęć jest rozważna – czas pokaże”, mówi.

A może czas nie pokaże. Czasami – a wyobrażam sobie, że w przypadku historii Związku Radzieckiego zdarza się to częściej niż czasami – można kopać i kopać, a na końcu i tak nie wiadomo, co tak naprawdę się wydarzyło.