Szlachetny dzikus
SZLACHETNY DZIKUS. Jeden z najważniejszych oksymor Europy, szlachetny dzikus był człowiekiem natury, który żył zgodnie z nakazami prawa naturalnego, myślał zgodnie z naturalnym rozumem i rozumiał Boga i stworzenie na drodze naturalnej religii. Nieobciążony uprzedzeniami i partyzantką nowoczesnego życia i myślenia, dzikus był człowiekiem pierwotnym, oddalonym od Europy w najdawniejszej przeszłości lub od Nowego Świata. W swej istocie koncepcja ta była wewnętrznie sprzeczna: człowiek naturalny zdobywał wszystko, co wiedział, poprzez postrzeganie zmysłowe, na sposób Locke’a, a jedynymi rzeczami, które były dla niego prawdziwe, były te, które były widoczne i oczywiste dla zmysłów. Z drugiej strony, naturalny rozum szlachetnego dzikusa był kartezjański, autonomiczny, uniwersalny i wyobrażony jako nieskorumpowany przez społeczne obyczaje i tradycję. Szlachetny dzikus był fikcją, narzędziem literackim, które pozwoliło krytykom społecznym odwrócić europejską kulturę, wskazać jej wady i zasugerować sposoby jej ulepszenia.
Dzikus był człowiekiem – osobliwym i zazwyczaj męskim – który żył bez społeczeństwa. Jest to stan, do którego tęsknił Adam Johna Miltona (1608-1674), gdy po rozpoznaniu swego grzechu i wstydu lamentował (Raj utracony, IX, 1085),
"O might I here
In solitude live savage, in some glade
Obscured."
„Dzikus” mógł być stosowany jako epitet do roślin, wskazując, że były one nieuprawiane i zarośnięte. W przypadku zwierząt „dziki” oznaczał dzikość. Gdy stosowano go do ludzi, niósł ze sobą podobne implikacje, oprócz tego, że był niegrzeczny, dziki, nieokiełznany, nieudomowiony, nierządny i nie do opanowania. Francuski eseista Michel de Montaigne (1533-1592) uważał dzikusów za ludzi dzikich tylko w tym sensie, że owoce były uważane za dzikie, gdy rosły w naturze bez uprawy. Europejczycy też kiedyś byli dzikusami.
To, co czyniło niektórych dzikusów szlachetnymi, to ich odrzucenie luksusów, dzięki którym Europejczycy uczynili życie wygodniejszym. Szlachetny dzikus nie pragnął niczego ponad to, co niezbędne do życia, nabyte od natury bez pracy, i żywił się dziczyzną, owocami i żołędziami. Zadowolony ze swego istnienia, nie przejawiał ambicji ani chciwości, a od Utopii Thomasa More’a (1478-1535) (1516) do El Dorado Voltaire’a (1694-1778) (w Kandydzie) prymitywne społeczeństwa były przedstawiane jako otoczone nierafinowaną rudą złota, którą tubylcy ignorowali jako bezużyteczny metal. Szlachetny dzikus nie znał europejskich niezręcznych uprzejmości. To niewielkie społeczeństwo, jakie posiadał, było egalitarne, rządzone przez zasługi, z nielicznymi przywilejami dla króla lub wodza plemiennego, a może w ogóle bez rządu.
Samo pojęcie człowieka naturalnego implikowało, że istnieje coś „naturalnego” w istotach ludzkich, co może być wyizolowane lub wyabstrahowane od tego, co „społeczne”. To właśnie poszukiwanie uniwersalnej natury ludzkiej, esencji człowieczeństwa, która leżała pod wypadkami kultury, doprowadziło Europejczyków do takiego zainteresowania prymitywnymi społeczeństwami. Wielu wybitnych myślicieli Oświecenia zakładało, że istoty ludzkie są obdarzone podstawową naturą, którą społeczeństwo i historia mogą w niewielkim stopniu zmienić. John Locke (1632-1704) przypuszczał: „Ludzie, jak sądzę, byli we wszystkich czasach tacy sami pod względem naturalnego obdarowania” (O postępowaniu rozumu, s. 24). David Hume (1711-1776), historyk brytyjski, powtórzył ten sentyment w swoich Badaniach dotyczących rozumu ludzkiego (1748), pisząc: „Ludzie są tak bardzo tacy sami we wszystkich czasach i miejscach, że historia nie informuje nas o niczym nowym ani dziwnym w tym względzie. Jej głównym zastosowaniem jest jedynie odkrywanie stałych i uniwersalnych zasad ludzkiej natury.”
Gdyby natura ludzka była uniwersalna i niezmienna, można by skonstruować historię społeczeństwa ludzkiego od stanu natury do społeczeństwa nowoczesnego na podstawie przypuszczeń. Historia przypuszczalna, a wraz z nią idee stanu natury i szlachetnego dzikusa, była narzędziem służącym do wyjaśnienia Europejczykom nowoczesnej Europy. Twierdzenie, że dziki człowiek był szlachetny, oznaczało, że istoty ludzkie były zasadniczo dobre w sercu i że w jakiś sposób ich naturalna niewinność mogła zostać odkupiona od zła społeczeństwa.
W mrocznym wieku angielskiej wojny domowej Thomas Hobbes (1588-1679) doszedł do przeciwnego wniosku, że stan natury był stanem wiecznej wojny, każdy człowiek przeciwko każdemu człowiekowi, „a życie człowieka samotne, biedne, wstrętne, brutalne i krótkie” (Lewiatan, rozdz. 13). Po Chwalebnej Rewolucji (1688) Locke zajął bardziej umiarkowane stanowisko, zgodnie z którym „stan natury ma prawo, które nim rządzi i które zobowiązuje każdego; a rozum, który jest tym prawem, uczy wszystkich ludzi, którzy tylko się z nim zapoznają, że będąc wszyscy równi i niezależni, nikt nie powinien szkodzić drugiemu człowiekowi w jego życiu, zdrowiu, wolności lub dobrach” (Drugi traktat o rządzie, rozdz. 6). Najbardziej optymistyczna wizja natury ludzkiej pojawiła się w dziele Jeana-Jacques’a Rousseau (1712-1778), który twierdził: „Przede wszystkim nie dojdziemy do wniosku z Hobbesem, że tylko dlatego, że człowiek nie ma pojęcia dobra, musi być z natury zły; że musi być złośliwy, ponieważ nie zna cnoty; … ani że na mocy prawa, które słusznie rości sobie do rzeczy, których potrzebuje, głupio wyobraża sobie, że jest jedynym właścicielem całego wszechświata” (Dyskurs o pochodzeniu nierówności).
HISTORIA IDEA
Ale termin „sauvage” pojawił się pod koniec średniowiecza w języku starofrancuskim i średnioangielskim (wywodząc się ostatecznie od łacińskiego silva, 'las’), jego konotacje od dawna były częścią myśli europejskiej, sięgając wstecz – jak wiele idei we wczesnonowożytnej Europie – przez okres średniowiecza do starożytności. W I wieku p.n.e. Strabo (Geografia VII, 300-303) wychwalał starożytnych Scytów jako oszczędnych i samowystarczalnych, najuczciwszych i najmniej oszukańczych ludzi, choć ostatnio zaczęli rabować i mordować obcych z powodu greckiego luksusu, który do nich dotarł. Strabo uznał za słuszne twierdzenia Homera, że w krainach „Europy” daleko na północy żyły niewinne narody, nieskalane luksusem i dekadencją, które nie posiadały majątku i nie uprawiały ziemi, ale piły mleko klaczy i żyły w uczciwości. Gdy Dariusz Perski (ok. 550-486 p.n.e.) wezwał wycofujących się Scytów, by stanęli w miejscu i walczyli jak mężczyźni, Herodot (Dzieje 4, 128-129) zrelacjonował ich odpowiedź: Oni nie uciekali, lecz po prostu postępowali zgodnie ze swym koczowniczym zwyczajem; nie mieli o co walczyć, ponieważ nie mieli miast ani ziemi uprawnej.
Dla Rzymian plemiona germańskie z północnej Europy były szlachetnymi dzikusami i opisywali je w kategoriach podobnych do Greków na temat Scytów. Juliusz Cezar (100-22 p.n.e.) opisał plemiona germańskie na wschód od Renu jako poświęcające całe swoje życie polowaniom i wojnie. Tacyt (ok. 56-120 r. p.n.e.) podziwiał monogamię Germanów, którzy nie śmiali się z występków i nie uważali za modne zepsuć się lub zostać zepsutym, jak jego współtowarzysze Rzymianie. Salwian (V w. p.n.e.) potępiał zachowanie dekadenckich rzymskich chrześcijan, którzy byli pokonywani przez bardziej cnotliwych, choć pogańskich Gotów.
W średniowiecznej Europie szlachetny dzikus był nadal obecny, choć terminy z konieczności uległy zmianie, ponieważ ci dawniej cnotliwi Niemcy sami stali się Europejczykami, teraz schrystianizowanymi i oddalonymi o wieki od swego pierwotnego stanu. Jednocześnie istniało wiele empirycznych dowodów, by szkalować dzikusów. Owidiusz (43 p.n.e.-?17 p.n.e.), zesłany na ostatnie lata swego życia wśród Getów i Sarmatów nad Morzem Czarnym, nie znalazł w nich nic szlachetnego. Północni barbarzyńcy, których Grecy i Rzymianie wychwalali w kontraście do własnej dekadencji, dla autorów chrześcijańskich byli mordercami ewangelistów, a szczególnie w średniowiecznej hagiografii (na przykład w Żywocie św. Marcina Sulpicjusza Severusa) pogańscy Europejczycy byli traktowani surowo. Wczesnonowożytni odkrywcy, koloniści i misjonarze, którzy rzeczywiście żyli wśród ludów Nowego Świata, częściej demonizowali je (czasem dosłownie) niż nobilitowali. Szlachetny czy nieszlachetny, dzikus był folią używaną przez autora do przedstawienia określonego punktu widzenia i rzadko miał wiele wspólnego z rzeczywistością historyczną.
SAVAGE FICTION
Ale chociaż Hobbes, Locke i Rousseau odnosili się niejasno do rzeczywistych mieszkańców Nowego Świata na poparcie swojego modelu stanu natury, ich prezentacja dzikusa była w dużej mierze pozbawiona empirycznego wsparcia. Rousseau był w tym względzie najbardziej szczery, próbując określić, gdzie Europa popełniła błąd, budując swoje obecne społeczeństwo pełne nierówności. Wizja Rousseau była eksperymentem myślowym, a on sam zaproponował: „Zacznijmy od odłożenia na bok wszystkich faktów, gdyż nie dotyczą one pytania.”
Nawet gdy sięgano do raportów podróżników, powstały obraz szlachetnego dzikusa był niezmiennie fikcyjny. Niespełna dwadzieścia pięć lat po odkryciach Kolumba (1451-1506), Sir Thomas More wykorzystał relacje z podróży Amerigo Vespucciego (1454-1512) do stworzenia swojego idealnego świata Utopii, gdzie ludzie pracowali tylko sześć godzin dziennie i nie chwytali się zbędnych luksusów. Esej Montaigne’a „O kanibalach” przedstawiał tubylców Brazylii jako szlachetnych kanibali, którzy zjadali swoich jeńców wojennych w ramach ostatecznej zemsty, chyba że pokonani przyznali by się do porażki (żaden nigdy tego nie zrobił, ale drwili ze swoich porywaczy i zjadaczy). Montaigne twierdził, że „z pewnością możemy nazwać ich barbarzyńcami zgodnie z zasadami rozumu, ale nie według nas samych, którzy przewyższamy ich w każdym rodzaju barbarzyństwa”, ponieważ Amerykanie zastąpili swój kanibalizm portugalskim zwyczajem zakopywania swoich wrogów do pasa, a następnie strzelania do nich strzałami, co uważali za jeszcze bardziej brutalne i upokarzające niż ich własne praktyki. Houyhnhnms Jonathana Swifta (1667-1745) (Podróże Guliwera) nosili wszystkie znamiona szlachetnych dzikusów, nie mając władzy, rządu, wojny, prawa ani kary, z dodatkowym wyróżnieniem bycia końmi, które używały humanoidalnych Yahoos jako zwierząt pociągowych.
Autor satyryczny mógł również odwrócić losy Europy przez fikcyjne zaproszenie szlachetnego dzikusa do Europy, gdzie mógł obserwować i komentować z pierwszej ręki nowoczesne zwyczaje. W większości przypadków naturalny rozum dzikusa zwyciężał, jak wtedy, gdy Montezuma Johna Drydena (w The Indian Emperor, 1665) konsekwentnie przechytrzył księdza, który przywiązał go do stojaka i wykładał mu prawdy chrześcijaństwa. Louis Armand de Lom d’Arce, baron de Lahontan (1666-1715?) opowiadał się za wyższością cywilizowanej Francji w fikcyjnym dialogu z Huronem o imieniu Adario, „dzikusem o zdrowym rozsądku, który podróżował”, podczas gdy rdzenny Amerykanin bronił swojego sposobu życia w lesie. Dialog Lahontana zainspirował opowiadanie Voltaire’a „L’ingénu”, o Huronie, który wskazywał na absurdy osiemnastowiecznej Francji, przechodząc przez klasztor i dwór królewski, aż w końcu został uwięziony w Bastylii razem z jansenistą. Voltaire był mistrzem w wykorzystywaniu fikcyjnych dzikusów do szkalowania europejskiej polityki, religii i obyczajów, a typy takie jak naiwny Candide, pomysłowy Huron, pozaziemski Micromegas i filozoficzny Brahmans pojawiały się w wielu jego opowiadaniach. Nawiązując fikcyjny dialog między cywilizowanym i dzikim człowiekiem, nowożytni Europejczycy czerpali z dobrze znanego klasycznego pierwowzoru. Bramini ze Słownika filozoficznego i opowiadań Voltaire’a są echem średniowiecznego Romana d’Alexandre, w którym Aleksander Wielki angażuje w debatę bramińskiego mędrca Dandamisa. Dandamis z kolei przywołuje starożytną historię Anacharsisa, Scyty, który łączył w sobie to, co najlepsze z barbarzyńskiej cnoty i greckiej edukacji.
Od XVI do XVIII wieku większość szlachetnych dzikusów w literaturze europejskiej pojawia się jako rdzenni Amerykanie, ale w XIX wieku, wraz z pogłębianiem się doświadczenia kolonialnego w Afryce i Indiach, szlachetnych dzikusów odnajdywano również tam. Mowgli (z Księgi dżungli) i Kim (obdarzony najlepszymi cechami angielskiego ojca i indiańskiej matki) Rudyarda Kiplinga są słynnymi przykładami, podobnie jak dwudziestowieczny Tarzan małp Edgara Rice’a Burroughsa. Amerykańscy tubylcy nadal byli idealizowani (i szkalowani) w dwudziestowiecznym westernie przez takich autorów jak Amerykanin Louis L’Amour i Niemiec Karl May. Bez wątpienia czytelnik może wymyślić wiele innych przykładów.
Zobacz także Kolonializm ; Literatura i język angielski ; Europa i świat ; Literatura i język francuski ; Hobbes, Thomas ; Idealizm ; Locke, John ; Natura ; Filozofia ; Rozum ; Rousseau, Jean-Jacques ; Voltaire .
BIBLIOGRAFIA
Źródła pierwotne
Lahontan, Louis Armand de Lom d’Arce, baron de. New Voyages to North-America. 2 vols. London, 1703.
Montaigne, Michel de. „Of Cannibals,” in Essays. Przetłumaczone przez M. A. Screech. Harmondsworth, U.K., 1994.
More, Thomas. Utopia. 1516. Przetłumaczone przez Paula Turnera. Harmondsworth, U.K., 1965.
Rousseau, Jean-Jacques. Dyskurs o pochodzeniu nierówności. Przetłumaczone przez Maurice Cranston. Harmondsworth, U.K., 1985.
Swift, Jonathan. Gulliver’s Travels. Londyn, 1726. New York, 2001.
Voltaire. „The Huron, or Ingenuous,” in Candide, Zadig, and Selected Stories. Przetłumaczone przez Donald M. Frank. Bloomington, Ind., 1961.
Źródła drugorzędne
Boas, George. Essays on Primitivism and Related Ideas in the Middle Ages. Baltimore, 1948.
Fairchild, Hoxie Neale. The Noble Savage: A Study in Romantic Naturalism. New York, 1928.
Lovejoy, Arthur O., and George Boas. Primitivism and Related Ideas in Antiquity. Baltimore, 1935.
Pagden, Anthony. European Encounters with the New World: Od renesansu do romantyzmu. New Haven, 1993.
Michael Carhart
.