Typy wulkanów
Gdy magma wybucha na powierzchni, jako lawa, może tworzyć różne rodzaje wulkanów, w zależności od lepkości lub kleistości magmy, ilości gazu w magmie, składu magmy i sposobu, w jaki magma dotarła na powierzchnię. Ściśle rzecz biorąc, istnieją dwa typy wulkanów – stratowulkany i wulkany tarczowe, choć istnieje wiele cech wulkanicznych, które mogą powstać z wyrzuconej magmy (np. stożki żużlowe lub kopuły lawowe), a także procesów, które kształtują wulkany. W tej sekcji dowiesz się jaka jest różnica między stratowulkanami i wulkanami tarczowymi, jak również kopułami lawowymi i kalderami.
W tym rozdziale:
- Wulkan tarczowy
- Wulkan stratowulkan
- Kopuła lawowa
- Kaldera
Przekrój wulkanu. Gorąca magma unosi się do góry, ponieważ ma mniejszą gęstość niż otaczające ją skały. Gazy uwięzione w lawie również zmuszają ją do unoszenia się w górę. Nie w skali. Źródło: BGS ©UKRI. All rights reserved.
Wiskość jest ważna w wulkanologii. Erupcja wysoce lepkiej magmy ma tendencję do tworzenia wulkanów o stromych zboczach, których nachylenie wynosi około 30-35 stopni. Dzieje się tak, ponieważ lepki materiał wulkaniczny nie wypływa tak daleko od miejsca erupcji, więc gromadzi się w warstwach tworząc wulkan w kształcie stożka, znany jako wulkan stratowulkan. Wulkany tarczowe, z drugiej strony, mają łagodne zbocza o nachyleniu mniejszym niż 10 stopni i wybuchają bardziej płynnymi lawami zwanymi bazaltami. Kiedy wybucha wulkan tarczowy, bazalt może płynąć na duże odległości od ujścia, tworząc szerokie, łagodne zbocza.
Wulkan tarczowy
Gdy wulkan produkuje lawę o niskiej lepkości, płynną, rozprzestrzenia się ona daleko od źródła, tworząc wulkan o łagodnych zboczach. Ten typ nazywany jest wulkanem tarczowym. Większość wulkanów tarczowych jest zbudowana z płynnych law bazaltowych. Mauna Kea i Mauna Loa są wulkanami tarczowymi. Są to największe na świecie aktywne wulkany, wznoszące się ponad 9 km nad dnem morza wokół wyspy Hawaii.
Wulkany tarczowe wybuchają cienką, „płynną” lawą, która tworzy łagodnie nachyloną strukturę. Źródło: BGS ©UKRI. All rights reserved.
Jeśli mierzyć z dna morza, Mauna Kea na Hawajach jest największym aktywnym wulkanem na Ziemi. Częściowo z powodu jego wysokości, na szczycie Mauna Kea znajdują się obserwatoria astronomiczne. Źródło: NASA Earth Observatory.
Stratowulkan
Stratowulkany mają stosunkowo strome boki i są bardziej stożkowate niż wulkany tarczowe. Powstają one z lepkiej, lub kleistej lawy, która nie płynie łatwo. Dlatego lawa gromadzi się wokół ujścia, tworząc wulkan o stromych ścianach. Stratowulkany są bardziej podatne na erupcje wybuchowe z powodu gromadzenia się gazu w lepkiej magmie.
Andesyt (nazwany na cześć gór Andów), jest prawdopodobnie najczęstszym typem skały w stratowulkanach, ale stratowulkany wybuchają również z szerokiej gamy różnych skał w różnych ustawieniach tektonicznych.
Stratowulkany, znane również jako złożone wulkany stożkowe, wybuchają lepką lawą, która tworzy stromą strukturę w kształcie trójkąta. Źródło: BGS ©UKRI. Wszelkie prawa zastrzeżone.
Mount Fuji w Honshu, Japonia, zrobione z Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Jej ostatnia znana erupcja miała miejsce w 1708 roku. Niskie popołudniowe słońce podkreśla stożkowaty kształt wulkanu. Źródło: NASA Earth Observatory.
Kopuła lawowa
Wulkan Soufrière Hills, na karaibskiej wyspie Montserrat, jest dobrze znany z kompleksu kopuł lawowych na szczycie wulkanu, który przechodził fazy wzrostu i zapadania się. Ponieważ lepka lawa nie jest zbyt płynna, nie może łatwo wypłynąć z otworu wentylacyjnego, gdy jest wyciskana. Zamiast tego spiętrza się na szczycie otworu, tworząc dużą masę materiału w kształcie kopuły.
Charakterystyczne cechy kopuł lawowych obejmują wzrost kolców; wulkan Soufrière Hills, 1996. Źródło: BGS ©UKRI. All rights reserved.
Charakterystyczne cechy kopuł lawowych obejmują wzrost kolców. Źródło: BGS ©UKRI. All rights reserved.
Incandescencja kopuły lawy w nocy; wulkan Soufrière Hills, 1997. Źródło: BGS ©UKRI. All rights reserved.
Mapa wulkanu Soufrière Hills pokazująca stare kopuły. Źródło: BGS ©UKRI. All rights reserved.
Kaldera
Magma jest przechowywana pod wulkanem w komorze magmowej. Kiedy następuje bardzo duża wybuchowa erupcja, która opróżnia komorę magmową, dach komory magmowej może się zapaść tworząc depresję lub misę na powierzchni, która ma bardzo strome ściany. Są to kaldery i mogą mieć dziesiątki kilometrów średnicy. Kaldery mogą być wulkanami powstałymi podczas erupcji, która usuwa szczyt pojedynczego stratowulkanu. Erupcje tworzące kaldery mogą usuwać ogromne fragmenty pojedynczego stratowulkanu. Szczyt może zostać dosłownie zdmuchnięty!