Vragen en antwoorden: Wat leert het Verdrag van Versailles ons over de nasleep van de oorlog?
Op 10 januari 1920 werd het controversiële Verdrag van Versailles van kracht, waarin de voorwaarden voor vrede aan het eind van de Eerste Wereldoorlog werden vastgelegd. In Carol Helstosky’s les over de oorlog om alle oorlogen te beëindigen, die gewoonlijk in het lentekwartaal wordt gegeven, biedt het verdrag studenten veel stof tot nadenken en debat. Via een e-mailwisseling bood Helstosky, die voorzitter is van het Departement Geschiedenis van de Universiteit van Denver, de DU Newsroom een spoedcursus in de bepalingen en verreikende vertakkingen van het verdrag.
Het Verdrag van Versailles staat bekend om zowel het oplossen als het creëren van problemen. Wat waren de belangrijkste resultaten van het verdrag?
Het verdrag, ondertekend op 28 juni 1919, was het resultaat van een conflict tussen de geallieerde overwinnaars. De Verenigde Staten hoopten, in de woorden van Woodrow Wilson, “vrede zonder overwinning” te bereiken, en Groot-Brittannië hoopte Duitsland economisch weer op de been te helpen. Ondertussen wilden Frankrijk en andere Geallieerde naties een rechtvaardige compensatie voor de fysieke, morele en economische verwoesting van de oorlog. Gezien de tegenstrijdige doelstellingen van herstelbetalingen en toekomstige stabiliteit, bevonden de staatslieden zich in een verschrikkelijke spagaat. De Geallieerden verwierpen uiteindelijk het idee van vrede zonder overwinning ten gunste van het laten boeten van Duitsland voor het veroorzaken van de oorlog (in hun ogen) en voor het voortduren en escaleren van het conflict gedurende vier lange jaren. Het verdrag dwong Duitsland koloniën in Afrika, Azië en de Stille Oceaan op te geven; grondgebied af te staan aan andere naties zoals Frankrijk en Polen; de omvang van zijn leger te verminderen; oorlogsvergoedingen te betalen aan de geallieerde landen; en schuld voor de oorlog te aanvaarden.
Wat waren de meest controversiële bepalingen van het verdrag?
We zijn geneigd te denken dat de herstelbetalingen controversieel waren, maar deze bepalingen moeten in de juiste historische context worden gezien. Herstelbetalingen en harde vredesregelingen waren niet ongebruikelijk. Toen Rusland zich in 1917 overgaf aan Duitsland, stelde Duitsland bijvoorbeeld buitengewoon strenge vredesvoorwaarden in het Verdrag van Brest-Litovsk (deze voorwaarden werden ongeldig verklaard door de vredesregelingen van Parijs). Hoewel er enkele uitgesproken critici waren van de economische bepalingen van het Verdrag van Versailles, vonden veel burgers van de landen die vier jaar lang hadden gevochten, dat de regeling niet ver genoeg ging. Men kan zich inderdaad afvragen wat de economische waarde was van 10 miljoen soldatenlevens die aan alle zijden van het conflict verloren waren gegaan.
Misschien even controversieel waren de territoriale aanpassingen die door het Verdrag van Versailles en andere naoorlogse verdragen werden opgelegd. Deze aanpassingen leidden tot hervestiging van bevolkingsgroepen, en in Midden- en Oost-Europa werden uit oude rijken nieuwe naties gesticht. Er ontstonden nieuwe naties, maar deze waren onstabiel en kwetsbaar, aangezien zij weinig steun of financiering kregen van meer gevestigde naties.
Wat waren de gevolgen van het verdrag voor de Duitse burgers?
Niemand in Duitsland was blij met de regeling, en de geallieerden dreigden de Duitsers met een militaire invasie om hen zo ver te krijgen het verdrag te tekenen. Na vier jaar oorlog en opoffering voelden de Duitse burgers zich vernederd omdat ze de schuld voor de oorlog en het verlies van grondgebied op zich moesten nemen. Even belangrijk waren de economische bepalingen van het verdrag, die het naoorlogse herstel van de natie vertraagden. De trage economische groei en de ontevredenheid van de bevolking waren moeilijk te beheersen, vooral voor de nieuwe Weimarrepubliek, en de politieke leiders hadden moeite om de groeiende hoeveelheid klachten te beheersen. Toen de regering in 1923 in gebreke bleef, verloren Frankrijk en België hun geduld en bezetten ze het mijngebied in het Ruhrgebied. Als reactie drukte de Duitse regering meer geld om de Fransen te betalen, waardoor de Duitse burgers in een hyperinflatie terechtkwamen, die het spaargeld van de middenklasse wegvaagde. Halverwege de jaren twintig herstelde de Duitse economie zich en de Verenigde Staten hielpen Duitsland met het Dawesplan opnieuw over de herstelbetalingen te onderhandelen. Duitsland slaagde erin na de oorlog weer op te bouwen en zich te herstellen, maar niet in een tempo dat iedereen tevreden stelde.
Vele historici hebben het verdrag verantwoordelijk gesteld voor de opkomst van de nazi-partij in Duitsland. Hoe komt dat?
Het is zeker waar dat extreem-rechtse partijen in Duitsland het Verdrag van Versailles gebruikten om zich te verzetten tegen de Duitse democratie en de Weimar Republiek en deze af te wijzen, waarschijnlijk omdat het verdrag zo impopulair was onder de Duitse burgers. Het is ook waar dat Adolf Hitler in zijn toespraken vaak tekeer ging tegen het Verdrag van Versailles en beloofde de bepalingen van het Verdrag terug te draaien als hij tot leider van Duitsland zou worden gekozen. Het Verdrag van Versailles was een van de vele factoren die leidden tot de opkomst van radicale politieke partijen, maar het is belangrijk te onthouden dat in heel Europa burgers op zoek waren naar radicale oplossingen voor hun problemen. Wanneer ik het in mijn lessen heb over de nasleep van de Eerste Wereldoorlog, benadruk ik bijvoorbeeld dat de vredesregeling politieke opschudding veroorzaakte in de overwinnende naties en ook in Duitsland. Italië stond aan de kant van de geallieerden en vocht voor de belofte van land na de ondertekening van het Verdrag van Londen in 1915. Na de oorlog keerden Italiaanse politici echter met lege handen terug uit Parijs omdat geheime verdragen tijdens de vredesonderhandelingen door staatslieden ongeldig waren verklaard. Woedende Italiaanse nationalisten begonnen protesten en bezetten de stad Fiume (nu Rijeka), staken hun neus op tegen de vredesregeling en tartten het gezag van de regering. De nazi’s, Italiaanse fascisten en andere radicale politici probeerden mensen tegen democratische regeringen op te zetten door het Verdrag van Versailles als vehikel van ontevredenheid te gebruiken.
Honderd jaar later, wat heeft het verdrag ons te leren over de nasleep van oorlog?
De Eerste Wereldoorlog had een ingewikkelde oorsprong, en de oorlog werd in vier jaar uitgevochten, waarbij een hele generatie jonge mannen werd weggevaagd en grote sociale, politieke en culturele omwentelingen plaatsvonden. In mijn klas over de Eerste Wereldoorlog besteden we 10 weken aan het bestuderen van de oorlog, en aan het eind van het kwartaal hebben we nog steeds veel vragen en zorgen. Wanneer we het Verdrag van Versailles bespreken, komen mijn leerlingen tot de conclusie dat het voor één verdrag, conferentie of regeling een onmogelijke taak was om de Europese naties na zo’n slopende en gecompliceerde oorlog weer op het rechte pad te krijgen. Ze concluderen ook dat het oneerlijk lijkt om het Verdrag van Versailles de schuld te geven van de Tweede Wereldoorlog. Hoe konden individuele actoren in staat zijn te zien of te begrijpen wat er ging gebeuren? Ik ben het op beide punten met mijn leerlingen eens.
Voor degenen die meer over het verdrag willen weten, welke suggesties heb je voor aanvullend leesvoer?
Deze lijst met boeken zou je op weg moeten helpen:
– David Andelman’s “Een verbrijzelde vrede. Versailles 1919 and the Price We Pay Today” (2008)
– Robert Gerwarth’s “The Vanquished. Why the First World War Failed to End” (2016)
– Erik Goldstein’s “The First World War Peace Settlements, 1919-1925” (2013)
– Margaret MacMillan’s “Paris 1919: Six Months That Changed the World” (2002)
– Alan Sharp’s “The Versailles Settlement: Vredesluiting na de Eerste Wereldoorlog, 1919-1923” (2018)