Angels

Angels

Inleiding

2 De ideeën van Mary Daly worden vaak tot de radicale kant van het feminisme gerekend, ondanks het feit dat zij een duidelijk verband legde tussen feministisch denken en milieu-ethiek. In haar titel legde Daly reeds een liminale beschouwing over de begrippen vrouw en ecologie bloot. Door te herinneren aan de vervolgingen waaraan vrouwen in verschillende historische tijdperken en culturele gebieden blootstonden – zoals de Chinese voetbinding, de genitale verminking in Afrika of de heksenjacht in Europa – onderstreept zij het bestaan van een verband tussen milieu- en vrouwelijke gezondheidsproblemen. Daly vraagt ook aandacht voor een andere kwestie: taal, een onderwerp dat volgens haar veel verraderlijker en moeilijker te belichten is omdat het maar al te vaak terzijde wordt geschoven als een vruchteloos twistpunt. Daly toont wat zij beschouwt als de drie facetten van één enkel probleem: de door mannen gedomineerde medicalisering van het vrouwenlichaam, de noodzaak om onze relaties tot vrouwen en tot het milieu opnieuw te conceptualiseren, en de onvolmaaktheid van de taal, waartegenover Daly de noodzaak stelt van een gynocentrische oriëntatie van taal en denken.

3In hetzelfde jaar publiceerde Susan Griffin, in een enigszins vergelijkbare geest, Woman and Nature: The Roaring Inside Her. Op een manier die doet denken aan Daly, brak Griffin met de traditionele academische stijl en produceerde ze een gepassioneerd prozagedicht waarin ze de hypocrisie van het westerse industriële denken met betrekking tot vrouwen en het milieu aan de kaak stelt. Doorheen het boek parafraseert en verweeft de auteur teksten van zeer uiteenlopende oorsprong, zoals gynaecologische verhandelingen, handboeken over bosbouw, gedichten en wetenschappelijke essays, in haar eigen teksten. Het resultaat is een krachtige aanklacht tegen het vanaf het begin van de Westerse Oudheid bestaande idee dat vrouwen dichter bij de natuur zouden staan en bijgevolg, net als de natuur zelf, aan mannelijke overheersing zouden zijn onderworpen.

4Zoals Daly, pakt Griffin patriarchale structuren frontaal aan. Ze deconstrueert de stem van het patriarchaat van binnenuit, en laat zien hoe die vol kan zitten met vooroordelen en metafysische oneerlijkheid. Ook hier valt de auteur de taal aan, die zij beschouwt als de pijler van het patriarchale systeem. Door de incoherenties van het patriarchale discours en de veronderstellingen die het door middel van taal wist te creëren bloot te leggen, onthult Vrouw en Natuur de absurditeit en het autoritaire karakter van de discursieve associatie die alles wat niet in de categorie “blanke man” paste, ondergeschikt hielp maken. In haar werk vervaagt Griffin de traditionele dualistische categorisering door een polyfone methode en door de aard van het boek zelf: deels academische verhandeling, deels vertelling, deels gedicht. Deze kenmerken zijn zowel de kracht als de zwakte van dit werk.

5Wat er met dit boek gebeurde, was vergelijkbaar met wat er gebeurde met de ecofeministische beweging als geheel. Het feit dat het boek niet duidelijk te classificeren was als een essay, een roman of een gedicht – maar eerder als alles tegelijk – dwong de lezer zijn of haar verhouding tot lezen en tot zijn of haar gereedschap voor kritische analyse te heroverwegen. Dit boek fragmentarisch bestuderen door zich bijvoorbeeld alleen op de poëtische of de essayistische kant ervan te concentreren is natuurlijk mogelijk, maar dan ontbreekt er iets. Deze tekst moet transgenderwijs benaderd worden, en hetzelfde geldt voor de stroming waaruit hij voortkomt. Dit allesomvattende perspectief belemmerde de toegang van het boek tot academische kringen: het werd beschouwd als niet conventioneel genoeg, als te “radicaal” of, erger nog, als “essentialistisch” – omdat het het probleem in de rondte behandelde – de geschiedenis van het boek is zeer representatief voor de weg die het ecofeminisme heeft afgelegd.

6In een totaal andere, maar niet minder interdisciplinaire stijl publiceerde Carolyn Merchant The Death of Nature: Women, Ecology, and the Scientific Revolution in 1980. De schrijfster is hoogleraar in de geschiedenis van de wetenschappen en ethiek aan de universiteit van Berkeley in Californië. Merchant definieerde de Verlichting als de tijd waarin de wetenschap zich toelegde op het fragmenteren en ontleden van de natuur. Ze beweerde dat dit resulteerde in de opvatting van de natuur als inert en leeg, een eenvoudige vaas klaar om menselijke kolonisatie te verwelkomen, wat doet denken aan het vrouwelijke lichaam dat vaak wordt beschouwd als een leeg vat dat wacht op mannelijk sperma om het wonder van het leven voort te brengen. Door te putten uit de dwarsverbanden tussen de studies van het sociaal feminisme en het milieuactivisme, maakt De dood van de natuur een compleet historisch panorama mogelijk van de reden waarom de overheersing van de vrouw en de uitbuiting van de natuur gemeenschappelijke wortels hebben binnen het wetenschappelijk en economisch rationalisme dat sinds de Middeleeuwen heeft bestaan.

7Het werk van Merchant, met zijn solide historische documentatie, stond toen aan de basis van wat nu het “materiële feminisme” wordt genoemd. Hoewel hun ideeën in wezen analoog zijn, blijkt de vorm die Daly en Griffin aan hun werken hebben gegeven problematisch te zijn. Dit geldt in het bijzonder voor Griffin’s Woman and Nature, dat is gebaseerd op grondig historisch onderzoekswerk en een uitgebreide analyse van historische gegevens (haar bronnen zijn vaak vergelijkbaar met die van Merchant). Helaas ondermijnde het feit dat Griffins schrijven niet representatief was voor het traditionele essayschrijven het effect van de gegevens die ze gebruikte. Haar schrijven maakte voor een groot deel gebruik van subjectiviteit, door de lezer het onrecht dat ze bespreekt te laten voelen door het te imiteren in de schrijfstijl. Dit leidde tot een poëtische tekst met een grote kracht, maar het onderdrukte ook het begrip van het onderwerp dat de auteur aansneed. De vorm van het boek is even veelvormig en heterogeen als de onderwerpen die het ecofeminisme behandelt, en sommige takken van het ecofeminisme kunnen enigszins cultisch overkomen. De academische werken van ecofeministische wetenschappers uit verschillende vakgebieden en de ecofeministische verhalen in fictie en non-fictie vormen echter een sterke basis voor een transdisciplinair ecofeministisch onderzoeksveld, hoewel de kwestie van de transdisciplinariteit zelf het echte twistpunt is.

Niet genoeg invalshoeken en te veel “limoenen”?

8Zoals Griffins voorbeeld aantoonde, is de transdisciplinariteit van het ecofeminisme vanaf het allereerste begin als problematisch beschouwd. Achteraf blijkt dat dit misverstand niet voortkwam uit de illegitimiteit of de onbeduidendheid van de beweging, maar veeleer uit haar transdisciplinariteit. Met andere woorden, de aanval op de transdisciplinariteit van het ecofeminisme was onderdeel van een algemene poging om de ecofeministische benadering als geheel te diskwalificeren. In juni 1992 bijvoorbeeld weigerde de redactie van het tijdschrift Signs een artikel over het ecofeminisme met de volgende argumenten: “het ecofeminisme lijkt zich met alles in de wereld bezig te houden het feminisme zelf lijkt bijna te worden uitgewist in het proces wanneer het alle volkeren en alle onrecht bevat, de fijnafstemming en de differentiatie verliezen” (overgenomen in Gaard 1993: 32-3). Dit voorbeeld illustreert dat de verscheidenheid aan benaderingen en toepassingen van het ecofeminisme een probleem vormde voor de traditionele denkwijzen.

9Een paar jaar later begon de ecofeministische theorie zich echter wereldwijd te consolideren, vooral in de Verenigde Staten. Er werden verschillende baanbrekende bloemlezingen gepubliceerd, waarvan de eerste Reclaim the Earth was, geredigeerd door Leonie Caldecott en Stephanie Leland in 1983. Deze eerste werkelijk transdisciplinaire bundel maakte het mogelijk de verbazingwekkende diversiteit te vatten die het ecofeminisme vormde:

10Hoewel zij gelijkaardige doelstellingen hebben, functioneerden theorie en basisbewegingen tot dan toe op verschillende manieren. Reclaim the Earth was het eerste werk dat duurzame verbanden legde tussen de twee actieterreinen: activisme en theorie. Twee in diezelfde periode gepubliceerde artikelen tonen de “mondiale trek” van de ecofeministische beweging aan. In “Deeper than Deep Ecology: the Eco-Feminist Connection” (1984), biedt de Australische Ariel Salleh een verbreding van de beschouwing van de Deep Ecology beweging die zij te mensgericht acht. Haar argumenten schetsten wat een gecombineerde benadering van milieu- en feminisme zou kunnen opleveren voor de ecologie als geheel, omdat het volgens haar een meer ethische behandeling van alle levende wezens mogelijk zou maken. In 1986 publiceerde de Duitse sociologe Maria Mies “Patriarchy and Accumulation on a World Scale” (Patriarchaat en accumulatie op wereldschaal), waarin zij de theorie verder uitwerkte die zij alleen had toegepast op haar onderzoek naar de levensomstandigheden van vrouwen in India. Zes jaar eerder had Mies een boek gepubliceerd waarin zij de moeilijkheden aan de kaak stelde die Indiase vrouwen ondervonden om te strijden tegen de uiterst actieve patriarchale geest van het land (Mies 1980). Deze belangstelling voor de toepassing van ecofeministische analyses op het Indiase land maakte de samenwerking mogelijk tussen Mies en een andere bekende ecofeminist, Vandana Shiva.

11Beide representatief voor de geografische verspreiding van ecofeministische geleerden, openden deze artikelen ook de weg naar twee andere die van cruciaal belang waren voor de beweging: “Ecofeminisme: een overzicht en bespreking van standpunten en argumenten’ (1986) door Val Plumwood, en ‘Feminisme en ecologie: Making Connections” van Karen Warren. Beide bijdragen concentreerden zich op de noodzaak om de verbanden tussen feminisme en ecologie te begrijpen en gaven een aanzet tot een meer samenhangend ecofeministisch denken. Dankzij deze werken ontwikkelde Karen Warren later haar “logica van overheersing” (Warren 1990: 126-132), die Val Plumwood beschreef als de “meester-model”-theorie (Plumwood 1993: 23). Deze ideeën stonden centraal in het ecofeminisme, want zo werden de verbanden die voornamelijk binnen het kapitalistische patriarchaat bestonden tussen de aantasting van het milieu en onderdrukking op grond van geslacht, etniciteit, sociale klasse of seksuele geaardheid zichtbaar gemaakt door middel van een milieu- en feministische analyse.

12Deze analyse wierp licht op een dubbele relatie tussen de natuur en vrouwen (of andere wezens die als “Gefeminiseerde Anderen” worden beschouwd). Ten eerste lijken vrouwen in een groot deel van de wereld meer te lijden te hebben onder de aantasting van het milieu vanwege de seksuele arbeidsverdeling die vrouwen de rol van verzorger oplegt. Het feit dat deze vrouwen belast zijn met het zoeken naar brandhout, het brengen van water naar het huis, het scharrelen of vinden van voedsel, enzovoorts, plaatst hen in de voorste gelederen bij het voelen van de toenemende druk van de milieuveranderingen (doordat zij bijvoorbeeld steeds verder moeten lopen voor hout en water). Deze analyse wordt bevestigd door gegevens die zijn verzameld en gepresenteerd in Women and Environment in the Third World (1988), door Joan Davidson en Irene Dankelman en in Staying Alive: Women, Ecology and Development (1989) van Vandana Shiva.

13Het andere verband tussen vrouwen en de natuur bestaat naar verluidt op conceptueel niveau. Dit verband werd op zeer uiteenlopende manieren verwoord, waardoor het moeilijk in zijn geheel te verklaren is. De kern van het probleem zou gelegen zijn in de hiërarchische en binaire denkwijze van de westerse samenlevingen, of samenlevingen die door het Westen zijn beïnvloed. Deze conceptuele structuren hebben een overwicht op de manier waarop de wereld wordt waargenomen en georganiseerd. Binaire structuren creëren paren waarin de ene altijd conceptueel gedevalueerd is ten opzichte van de andere. Bovendien wordt de gedevalueerde ander bijna altijd gezien als dichter bij de natuur staand en meer vervrouwelijkt dan de andere helft van het paar (b.v. rede/emotie of beschaafd/wild bijvoorbeeld). Deze binaire structuren lijken gerechtvaardigd, soms zelfs natuurlijk, terwijl volgens ecofeministen een herwaardering van onze filosofische en conceptuele perceptie een beter begrip mogelijk maakt van de manier waarop ze in feite sociaal en cultureel geconstrueerd zijn en elkaar wederzijds versterken.

14In de jaren negentig was het ecofeminisme niet langer een gebied dat in de kinderschoenen stond, maar veeleer een kritische theorie die kon worden toegepast op verschillende gebieden, of die nu filosofisch, sociologisch of semantisch van aard waren. Onder invloed van Murray Bookchin begonnen Janet Biehl en Ynestra King een “sociaal ecofeminisme” te ontwikkelen, een opvatting die zeer dicht aanleunt bij wat tegenwoordig “bioregionalisme” wordt genoemd. In 1989 publiceerde Carolyn Merchant Ecological Revolutions. Nature, Gender and Science in New England; Barba Noske, Humans and Other Animals: Voorbij de grenzen van de antropologie en Judith Plant, Healing the Wounds: The Promise of Ecofeminism. De eerste twee geven op klassieke essayistische wijze een overzicht van de ontwikkelingen in het ecofeministische denken en van de wens van de beweging om het binarisme te bestrijden dat van oudsher in de westerse samenlevingen een rol speelt, en om de onderling samenhangende patronen van overheersing zichtbaar te maken. Daarmee gaven deze geschriften een vervolg aan het werk van mensen als Merchant, Plumwood, Salleh, Radford-Ruether en Mies, door te laten zien hoe verrijkend een gezamenlijke visie op gender en milieu kan zijn.

15Anthologieën die in 1989 en 1990 werden gepubliceerd, bevestigen het belang van enkele van de deelnemers, wier werk al snel hoekstenen werden binnen de ecofeministische beweging: Shiva (1988), Kheel (1988), King (1989), Spretnak (1982), Starhawk (1979, 1982) of Radford Ruether (1983). Beide werken boden essays met betrekking tot de deconstructie van het binaire denken, maar ook gedichten, academische verhandelingen, filosofische mythen, enzovoort. Andere werken bleven deze ideeën versterken, zoals The Dreaded Comparison van Marjorie Spiegel (1988), The Rape of the Wild van Andrée Collard en Joyce Contrucci (1989), in het voetspoor van Kolodny’s The Lay of the Land (1975). Door zich te richten op de correlatieve structuren van wetenschap en technologie, van militarisme en de jacht, van slavernij en huiselijkheid, brengen Collard en Contrucci verslag uit over de manier waarop taal, monotheïstische religies en patriarchale culturen een relatie tot de wereld legitimeren die gebaseerd is, zelfs geconstrueerd is op, overheersing en verovering.

Een belemmerende ‘alomvattendheid’

Door zich te concentreren op de viering van de spiritualiteit van de godin en de kritiek op het patriarchaat die in het cultureel ecofeminisme naar voren werd gebracht, schilderden poststructuralistische en andere derde-golf feminismen alle ecofeminismen af als een uitsluitend essentialistische gelijkstelling van vrouwen met de natuur, waardoor de verscheidenheid aan argumenten en standpunten van het ecofeminisme in diskrediet werd gebracht. (Gaard 1992: 32)

17Een groot aantal geschriften ging echter verder met wat de werken uit het vorige decennium waren begonnen, namelijk: het veroordelen van de associatie tussen vrouwen, vrouwelijkheid en natuur, en het ontmaskeren hiervan als het resultaat van een sociale constructie. Academische werken leverden het bewijs dat deze sociale constructies, net als de maatschappij waaruit ze voortkomen, contextueel verankerd en beweeglijk zijn, in plaats van ahistorisch en gefixeerd zoals culturele ecofeministen beweren dat ze zijn. Vanuit een nieuw materialistisch standpunt analyseerden denkers als Lori Gruen (1993), Donna Haraway (1991) en Irene Diamond (1994) de structurering van de conceptuele band tussen vrouwen en de natuur. De ecofeministische theorie van de jaren negentig ging daarmee een stap verder, niet alleen door de verschillende verbanden tussen onderdrukkende structuren aan het licht te brengen, maar ook door haar analyse te richten op de structuur van de onderdrukking zelf.

Ecofeministen benadrukken dat het soort logica van overheersing dat gebruikt wordt om de overheersing van mensen op grond van geslacht, ras of etnische, of klassenstatus te rechtvaardigen, ook gebruikt wordt om de overheersing van de natuur te rechtvaardigen. Omdat het elimineren van een logica van overheersing deel uitmaakt van een feministische kritiek – of het nu gaat om een kritiek op het patriarchaat, de blanke suprematiecultuur of het imperialisme – dringen e-cofeministen erop aan dat naturisme gezien wordt als een integraal onderdeel van elke feministische solidariteitsbeweging die een einde wil maken aan seksistische onderdrukking en de logica van overheersing die daaraan conceptueel ten grondslag ligt. Omdat deze verbanden tussen seksisme en naturisme uiteindelijk conceptueel van aard zijn – ingebed in een onderdrukkend conceptueel kader – leidt de logica van het traditionele feminisme tot het omarmen van het ecologische feminisme. (Warren 1990: 130)

19Volgens Karen Warren is dit een van de redenen die dienen om de gemeenschappelijke strijd van milieu- en feminisme in de vorm van ecofeminisme te rechtvaardigen. Een andere reden is ook te vinden in de manier waarop sekse en natuur beide zijn geconceptualiseerd binnen de westerse patriarchale samenleving:

Net zoals opvattingen over sekse sociaal geconstrueerd zijn, zijn opvattingen over natuur dat ook. Natuurlijk vereist de bewering dat vrouwen en de natuur sociale constructies zijn, niet dat iemand ontkent dat er werkelijke mensen zijn en werkelijke bomen, rivieren en planten. Het impliceert alleen dat hoe vrouwen en de natuur worden opgevat een kwestie is van historische en sociale realiteit. Deze opvattingen variëren tussen culturen en per historische periode. Bijgevolg verwijst elke discussie over de “onderdrukking of overheersing van de natuur” naar historisch specifieke vormen van sociale overheersing van de niet-menselijke natuur door de mens, net zoals de discussie over de “overheersing van de vrouw” verwijst naar historisch specifieke vormen van sociale overheersing van de vrouw door de man. (Warren 1990: 131)

20Ondanks de schijnbaar solide theoretische basis van ecofeministische ideeën, begonnen er echter ernstige tegenstellingen te ontstaan met beschuldigingen van essentialisme. Sommige auteurs werden als “gevaarlijk” bestempeld omdat hun werk te universaliserend werd geacht of omdat het het idee leek te verdedigen dat er een universele vrouwelijke natuur of een biologisch bepaalde vrouwelijkheid bestond.

21 De precieze punten van controverse over de essentialistische inslag van het ecofeminisme zijn zo complex geworden dat het herhalen van elk detail van de controverse ons zou afleiden van het doel van dit artikel. In een poging om de essentialistische beschuldigingen op afstand te houden, heeft een groot aantal feministische en ecofeministische wetenschappers het ecofeminisme in het algemeen gekleineerd. In “Ecofeminism Revisited: Rejecting Essentialism and Re-Placing Species in a Material Feminist Environmentalism,” biedt Greta Gaard een interessante synthese van de verschillende discussies over het vermeende essentialisme van sommige ecofeministische benaderingen uit de jaren negentig. In een ander artikel, “Misunderstanding Ecofeminism”, legt zij uit hoe de herhaalde aanvallen die het ecofeminisme te verduren heeft gehad, volgens haar voortkomen uit een misverstand:

De weigering om het ecofeminisme serieus te nemen binnen kringen van het gestandaardiseerde feministische discours heeft twee vormen aangenomen: ten eerste is het ecofeminisme verkeerd; ten tweede wordt het ecofeminisme niet serieus genomen omdat daarvoor de hele structuur van het feminisme zou moeten worden heroverwogen. Aangezien deze verklaringen elkaar uitsluiten, kunnen ze niet allebei waar zijn. Het is de moeite waard om op te merken dat het gelijktijdig voor waar houden van twee tegenstrijdige overtuigingen een soort dubbelzinnigheid is die kenmerkend is voor onderdrukkende systemen, en die dient om de onderklasse verlamd te houden door paradoxen. Dat het establishment-feminisme deze strategie nu gebruikt, getuigt van de hegemoniale status die het feminisme heeft bereikt – en is daarom een teken van voorzichtigheid ten aanzien van de mate waarin het geloofwaardig zou moeten zijn. Ecofeminisme wordt over het algemeen als “verkeerd” beschouwd omdat critici de theorie hebben afgeschilderd als een theorie die uitgaat van de relatie tussen vrouw en natuur: Maar deze beschuldiging kan alleen worden geuit door eenvoudig misverstand, pure onwetendheid, of opzettelijk verkeerde voorstelling van zaken (Gaard 1992: 21)

23 Hoewel meer algemene feministische bewegingen deze ideeën eindeloos hebben verworpen, moeten ze toch in aanmerking worden genomen als men probeert feministische bewegingen in het algemeen in een historische context te plaatsen, al was het maar om te erkennen dat ze slechts een klein deel zijn van een veel groter geheel, en dat ze daar geenszins voor in de plaats mogen worden gesteld. Het is belangrijk in gedachten te houden dat hetzelfde geldt voor de ideeën van het cultureel ecofeminisme, dat slechts een klein deel van een grotere beweging vertegenwoordigt. Net zoals men niet alle vormen van feminisme kan verwerpen onder het voorwendsel dat sommige takken ervan differentieel of cultureel zijn, kan men niet het geheel van de ecofeministische ideologieën verwerpen om de enkele reden dat sommige voorstanders ervan hun premissen baseren op “het bestaan van een voorondersteld verband” (Brugeron 2009: 1) tussen het “eco” en het “vrouwelijke” dat de natuur en de biologische kenmerken van de vrouw met elkaar verbindt.

24 Specifieke kenmerken van een uitgesproken culturele of spirituele tak van een beweging gebruiken om ze voor te stellen als inherente kwaliteiten van de meer algemene stroming, is een zet die op zich essentialistisch kan worden genoemd, aangezien het erop neerkomt “het deel verkeerd voor te stellen voor het geheel” (Gaard 1992: 21). Als zodanig lijkt het erop dat de meeste feministische bewegingen die het ecofeminisme in zijn geheel verwierpen vanwege een verwarring tussen een deel en het geheel, in feite hetzelfde patriarchale systeemdenken toepasten dat zij vanaf het begin hebben proberen te bestrijden.

25Dit illustreert wat de ecofeministische beweging de feministische en milieubeweging verwijt: zij reproduceren precies de dualistische denkstructuur (en dus ook de onderliggende logica van overheersing) die zij in patriarchale en antropocentrische systemen willen bestrijden. Deze reproductie van de “waarde-hiërarchische dualiteiten”, een term van Warren (1993: 255), imiteert de dichotomieën die door de meeste feministische bewegingen worden verworpen, zoals lichaam/geest, vrouw/man, emotie/reden, enz. en die door ecofeministische geleerden zijn uitgebreid tot andere dualistische structuren, zoals natuur/cultuur, blank/niet-blank, mens/niet-mens, enz. Als we onder andere de theorieën van Warren en Plumwood volgen, volgens welke een indeling in de ene of de andere categorie een conceptuele cohesie van de verschillende componenten van deze dichotomieën teweegbrengt, dan brengt de essentialistische/constructionistische dichotomie de hele ecofeministische beweging in diskrediet, omdat zij dan geassocieerd wordt met het natuurlijke (een categorie die over het algemeen wordt gehekeld) in tegenstelling tot het culturele.

26 Net zoals een uitsluitend socialistische of feministische analyse als reductionistisch kan worden beschouwd omdat zij slechts één kant van een vraagstuk behandelt dat duidelijk verschillende facetten heeft, moeten wij ons in het licht van de huidige sociale en milieucrisis afvragen of de essentialistische/constructionistische dichotomie nog wel legitiem is als benadering van het ecofeminisme. Deze vraag werd al in 1989 gesteld door Diana Fuss in haar boek Essentially Speaking: Feminism, Nature & Difference, maar het belang van Fuss’s ideeën werd weggevaagd door de onrust van angst die het woord “essentialist” veroorzaakte rond de ecofeministische beweging. Fuss pleitte voor een terugtrekking uit de tegenstelling tussen essentialisme en constructionisme, omdat zij dit beschouwde als de wortel van veel negatieve reacties ten aanzien van feminismen en ecofeminismen in de afgelopen decennia: “Men kan ook stellen dat ditzelfde conflict de huidige impasse in het feminisme heeft veroorzaakt, een impasse die berust op de moeilijkheid om het sociale te theoretiseren in relatie tot het natuurlijke, of het theoretische in relatie tot het politieke” (Fuss 1990: 1).

27Volgens haar kwam het probleem dat deze dichotomie opleverde niet voort uit de feitelijke essentialistische kwaliteit van een idee, maar uit de verdenking van essentialisme, die de voortzetting van de analyse volledig verlamde:

Weinig andere woorden in het vocabulaire van de hedendaagse kritische theorie zijn zo hardnekkig verguisd, zo weinig ondervraagd, en zo voorspelbaar opgeroepen als een term van onfeilbare kritiek. De pure retorische kracht van essentialisme als uitdrukking van afkeuring en geringschatting werd onlangs voor mij in de klas gedemonstreerd toen een van mijn meest theoretisch onderlegde studenten, met al het gewicht van de recente feministische theorie achter zich, mij ervan probeerde te overtuigen dat de marxistisch-feministische tekst die ik haar had toegewezen onze serieuze overweging niet verdiende. Mijn antwoord op de beschuldiging van deze studente zou ook kunnen dienen als de grondtoon van dit boek: essentialisme is op zichzelf goed noch slecht, progressief noch reactionair, gunstig noch gevaarlijk. De vraag die we ons moeten stellen is niet “is deze tekst essentialistisch (en dus ‘slecht’)?” maar veeleer: “als deze tekst essentialistisch is, wat motiveert dan het gebruik ervan?” Hoe circuleert het teken “essentie” in verschillende hedendaagse kritische debatten? Waar, hoe en waarom wordt het ingeroepen? Wat zijn de politieke en tekstuele effecten ervan? Dat zijn voor mij de interessantste en uiteindelijk ook de moeilijkste vragen. (Fuss xi)

28In het kort, als men de ecofeministische theorieën opvat als de stilzwijgende bevestiging van een biologische band tussen vrouwen en de natuur, kan de beweging natuurlijk schadelijk lijken voor zowel een verandering in de status van de vrouw als een evolutie in de onrechtmatige uitbuiting van de natuur binnen de industriële Westerse samenlevingen. Maar in plaats van zich af te keren van nieuwe theorieën onder het voorwendsel dat sommige voorstanders ervan misschien essentialistische ideeën zouden kunnen vertonen, zou het interessanter kunnen zijn de vraag vanuit een kritisch perspectief te stellen om te weten te komen of dit essentialisme van belang zou kunnen zijn voor de noodzakelijke vernieuwing van onze wereldopvattingen. Als het antwoord “neen” is, dan hebben we een goede reden om geen belangstelling te tonen voor de ideeën die in deze teksten tot uiting komen. Maar als er ook maar de geringste mogelijkheid bestaat dat het antwoord “ja” is (“ja, zelfs deze essentialistische teksten zouden van belang kunnen zijn voor de vernieuwing van onze wereldopvattingen”), lopen we dan niet het risico een belangrijk element te verliezen door een hele stroming af te wijzen alleen maar omdat er een paar “vrije geesten” in het midden ervan zijn? Gezien de vijandigheid waarmee het ecofeminisme is ontvangen, leek het er op een gegeven moment inderdaad op dat de academische wereld bereid was het risico te nemen belangrijke elementen binnen het ecofeministische denken te verliezen, kortom, het leek erop dat de academische wereld bereid was het kind met het badwater weg te gooien.

Wanneer literatuur de mogelijkheid biedt tot amenderen

29In 1998 publiceerden Patrick D. Murphy en Greta Gaard samen Ecofeminist Literary Criticism: Theory, Interpretation, Pedagogy, een verrijkte versie van het speciale nummer dat zij over hetzelfde onderwerp hadden geredigeerd voor het tijdschrift ISLE: Interdisciplinary Studies in Literature and Environment in 1996. Deze convergentie van activistische en literaire theorieën bood een diversiteit aan analyses die putten uit de feministische ecologische geschiedenis om de manieren waarop ecofeministische literaire kritiek in de praktijk kan worden gebracht, te verveelvoudigen. In tegenstelling tot andere theoretische werken die de problematische “essentialistische” kant van het cultureel ecofeminisme verzwegen, gingen beide redacteuren in op de brede variëteit aan standpunten binnen de beweging en verwezen zij al in het voorwoord van het boek naar deze problemen die zijn gerezen met betrekking tot het cultureel ecofeminisme. In plaats van te menen dat deze problemen terzijde geschoven moeten worden om de rest van de beweging beter te kunnen begrijpen, richten de samenstellers zich op het feit dat variëteit een noodzakelijk ingrediënt is binnen de ecofeministische beweging, dat niet terzijde geschoven moet worden vanwege enkele uiteenlopende standpunten.

30De literaire kritiek die zich sindsdien heeft ontwikkeld vanuit de ecofeministische sociale theorie had om verschillende redenen een specifiek belang: ten eerste bood zij de mogelijkheid om de eerder genoemde vruchteloze debatten over essentialisme achter zich te laten, en, belangrijker nog, zij stelde die vragen aan de orde die, volgens Diana Fuss, onze kritische benaderingen meer omvattend zouden kunnen maken, en dus meer geschikt voor een nieuwe manier om de wereld te bewonen. Terwijl een groeiend aantal geleerden zich leek af te keren van het ecofeminisme – of in ieder geval het gebruik van de term leek te vermijden om niet in diskrediet te worden gebracht – zorgde dit nieuwe gebruik van ecofeministische theorieën ervoor dat de beweging als geheel weer in de gunst kwam. Hoewel de grote verscheidenheid aan mogelijke benaderingen en toepassingen sommigen ertoe had aangezet het einde van het ecofeminisme te voorspellen, was er rond de eeuwwisseling van de 21ste eeuw sprake van een nog niet verkende toepassing.

31Zelfs al stonden Gaard en Murphy aan de wieg van de zogenaamde “ecofeministische literaire kritiek” en waren zij de eersten die het ecofeminisme gebruikten als een nieuw middel om kritische literaire analyse te beoefenen, het is belangrijk op te merken dat Annette Kolodny (1975, 1984) en Susan Griffin (1978) beiden al literaire analyses hadden gemaakt die het ecofeminisme als uitgangspunt namen.

32Het is waar dat de literatuur wat we zouden kunnen noemen een gesloten domein biedt waarbinnen het mogelijk is ecofeministische theorieën in praktijk te brengen op een manier die voor onze kritische geesten minder problematisch lijkt. Wanneer ze worden toegepast op literatuur, worden de hoeken van de categorieën waarmee onze geesten werken minder in liminaliteit verscheurd dan wanneer ze worden toegepast op de praktische sociale filosofie van het ecofeminisme. Gezien het beperkte toepassingsgebied – of het nu gaat om ecofeministische literatuur of om literaire kritiek – lijkt het gemakkelijker om deze ideeën te aanvaarden wanneer ze van toepassing zijn op een tekst dan wanneer ze betrekking hebben op een globaal wereldbeeld. De subjectiviteit (het woord moet ons niet doen beven) die in het spel is (of het nu gaat om het schrijven of analyseren van een tekst, of zelfs alleen al om de keuze van een tekst) maakt het mogelijk ecofeministische ideeën op een minder problematische manier te aanvaarden. Wat in aanmerking wordt genomen is immers de perceptie van de wereld door een auteur. Als zodanig kan het als minder controversieel worden beschouwd, omdat het aanvaarden van deze woorden als waarheidsgetrouw, exact of waardevol dan een subjectieve, een persoonlijke vraag wordt. Enerzijds maakt het analyseren van een tekst het mogelijk de benadering van de ecofeministische beweging te vereenvoudigen, anderzijds maakt het ook een beter begrip mogelijk van de ideeën die door het ecofeminisme naar voren worden gebracht:

Literatuur wordt in onze maatschappij per definitie gebruikt om het theoretische praktisch te maken, om complexe filosofie via de verbeelding om te zetten in concrete ervaring. Aangezien het ecofeminisme meer een manier van leven wil zijn dan een theorie, lijkt literatuur een natuurlijk medium voor de verspreiding van haar ideeën en praktijken. Door de uitgangspunten van het ecofeminisme in de literatuur te verwerken, kunnen mensen wegen ontdekken voor discussie die leiden tot praktische toepassing van de theorieën van het ecofeminisme. Maar de eerste stap is mensen bewust maken van de problemen en de onderlinge verbondenheid van het leven, van oorzaak en gevolg, en van de noodzaak om persoonlijke verantwoordelijkheid te nemen voor de gevolgen van onze daden. (Bennett 2012: 10)

Literatuur als vertrekpunt voor een nieuwe transdisciplinariteit

In plaats van binaries simpelweg te bekritiseren of om te keren, creëert affectieve vertelling een basis voor een herdefiniëring van de mens; door zich te richten op ervaringen die een complexe interactie tussen geest en lichaam, of tussen mens en omgeving inhouden, wordt de illusie van hun scheiding vernietigd en kunnen overwegingen van menselijke deelname in dynamische relaties met de niet-menselijke natuur worden gemaakt. (Estok et al. 2013: 11)

34Als jonge wetenschapper die zich bezighoudt met ecofeminisme, ben ik getuige geweest van een belangrijke verandering binnen mijn eigen onderzoeksveld, namelijk Amerikaanse en Engelstalige studies. Mijn werk werd niet langer ontvangen als iets totaal vreemds en potentieel gevaarlijks, maar als een nieuw modieus onderwerp, the next best thing. Dit nieuw gevonden succes wordt bevestigd door het feit dat ecofeministische teksten (zij het langzaam) ingang vinden in het academische corpus of door opwindende nieuwe projecten zoals de nieuwe bundel “Sorcières” van uitgeverij Cambourakis, die illustreert hoe literatuur nuttig kan zijn bij de verspreiding van ideeën. Een groot aantal conferenties en internationale symposia heeft zich beziggehouden met onderwerpen op het gebied van de ecokritiek, de feministische ecokritiek en dus, bij uitbreiding, ook het ecofeminisme, en er worden er nog meer georganiseerd. Ecofeminisme kan worden beschouwd als een veelbelovend transdisciplinair kritisch instrument dat, of het nu op literair, sociaal of milieuniveau is, blijft hameren op de pluraliteit van invalshoeken en op de liminaliteit van limes, opdat het onderzoek volledig representatief is voor de culturele en biologische diversiteit van de planeet.