De afbeelding van Christus’ kruisiging in de kunst van Salvador Dalí
Het kan voor sommige christenen verrassend zijn dat noch het kruisbeeld, noch de gefixeerde balken van het Latijnse of Griekse kruis, algemeen gebruikte afbeeldingen waren in de vroegste dagen van de verspreiding van het geloof. Bezoeken aan de catacomben in Rome maken duidelijk dat toespelingen op de Goede Herder, het teken van Jonah, het “anker” van het geloof, en het monogram van de Chi-Rho dat het Griekse woord voor Messias voorstelt, veel gebruikelijker waren.
Maar we weten dat in de loop der eeuwen de instrumenten van het Medelijden en de wijze van executie van Jezus de voornaamste iconografische symbolen van het christendom werden. Een recent boek van Robin Jensen, “The Cross:History, Art, and Controversy” (Harvard University Press, 2017), beschrijft deze geschiedenis in verbluffend detail.
De variëteiten van afbeeldingen van de boom waaraan de veroordeelde Christus hing zijn vrijwel onbeperkt: van gruwelijk realisme (Grünewald’s Isenheim Altaarstuk) tot allegorische pracht (de mozaïeken van SanClemente), van met juwelen versierde Ottonische majesteit tot houten Franciscaanse eenvoud.
Twee diepgaande bijdragen aan deze traditie zijn Salvador Dalí’s “Christus van de Heilige Johannes van het Kruis” en “Kruisiging (Corpus Hypercubicus).”
De eerste werd geschilderd in 1951 en kijkt neer op het hangende lichaam vanuit een positie ergens erboven (een omgekeerd perspectief wordt geboden van onder zijn voeten in het werk “De Hemelvaart van Christus” uit 1958).Beide zijn gerelateerd aan wat hij een “kosmische droom” noemde die hij had in 1950. Volgens de legende werd Dalí door dit visioen geïnspireerd om bijna obsessief het effect te bestuderen dat de zwaartekracht op het lichaam zou hebben vanuit deze verschillende hoeken, waarbij hij zelfs een stuntman uit Hollywood als model gebruikte om de lijnen van tot het uiterste uitgerekte spieren en pezen te traceren.
De connectie met de Heilige Johannes van het Kruis komt van de tekening die de 16e eeuwse broeder maakte van het gekneusde lichaam dat aan een oversized spijker hing. Dalí liet zich inspireren door de tekening, maar voegde er enkele unieke theologische punten aan toe. Er is een driehoekige compositie die doet denken aan de Drie-eenheid, met in het midden het rond gebogen hoofd van Christus dat de oneindigheid voorstelt. De zee-engte onder zijn voeten wijst op de komende Zon der Gerechtigheid, en de vissers herinneren duidelijk aan de discipelen en onze christelijke apostolische opdracht. Helaas hebben twee verschillende vandalen het schilderij op verschillende tijdstippen aangevallen, maar het is gerestaureerd in zijn oorspronkelijke staat.
Het tweede, een meer surrealistische voorstelling van de kruisiging, werd geschilderd in 1954. In dit werk zweeft de Christus boven een ageometrische figuur die bekend staat als een tesseract, de vier-dimensionale convexe polytoop die Dalí’s consequente betrokkenheid bij kernwetenschap, wiskunde en metafysica onderstreept. In plaats van spijkers lijken kleine blokjes het lichaam onzichtbaar op zijn plaats te houden. Dit “transcendente kubisme”, zoals hij het noemde, lijkt aan te tonen dat de schijnbaar ongelijksoortige werelden van geloof en wetenschap naast elkaar kunnen bestaan, en dat voor hem ook doen. De bevroren figuur zweeft boven een schaakbord met patroon, in een schijnbaar gezonde fysieke toestand, zonder sporen van de geseling, het doorboren of het kronen met doornen. Christus’ overwinning op het graf, en op een oppervlakkig en simplistisch begrip van de fysieke werkelijkheid, is overduidelijk. Dalí’s vrouw Gala verschijnt als een van de vrouwen aan de voet van het kruis, gekleed in de elegante gedrapeerde gewaden van de contra-reformatorische stijlen. Het werk is tegelijkertijd pakkend en provocerend, zonder godslasterlijk te zijn.
Als we blijven kijken naar het hout van het kruis, waaraan de redder van de wereld hing, moeten we ons realiseren dat het centrale moment in de geschiedenis van de mensheid spreekt tot mensen in elke generatie, zij het soms op volstrekt nieuwe en onderscheidende manieren. Dalí heeft ons twee radicaal verschillende bijdragen geboden om deze oneindige horizonten te verbreden, en daardoor kunnen we opnieuw nadenken over Christus’ relatie met de mensheid en met de hele kosmische werkelijkheid.
Originally from Collingswood, Michael M. Canaris, PhD., doceert aan de Loyola University, Chicago.