Esu is niet de duivel: hoe een Yoruba-godheid een nieuwe naam kreeg
Een opvallende verschijning begroet automobilisten op Ojuelegba, een van de drukke punten die Lagos Mainland met Lagos Island verbinden. Het is een kleine witte cel met de woorden “Ojubo Esu” op de muur gegraveerd. De aanwezigheid ervan in het midden van een van de meest evangelisch-christelijke landen ter wereld is een teken dat de traditionele Afrikaanse godsdienst op het continent springlevend is.
Ondanks zijn alomtegenwoordigheid is het ook geen understatement om te zeggen dat de meeste inheemse Afrikaanse godsdiensten op grote schaal verkeerd worden begrepen – zelfs op het continent zelf, en door de meeste “moderne” Afrikanen; velen van hen mijden deze overtuigingen als kwaadaardig bijgeloof.
Van het verfijnde geloof van de Dogon tot de sangoma’s van Zuid-Afrika, de meeste mensen hebben slechts een vaag idee van deze religieuze systemen en schrijven ze af als overblijfselen van een voorbeschaafd verleden. Nigeria, het grootste land van Afrika, is geen uitzondering op dit verschijnsel, en nergens is dit duidelijker dan in de recente geschiedenis van een van de meest innemende goden van het land, Esu.
Een van de belangrijkste goden van het Aborisa geloof dat voortkwam uit de Yoruba samenleving in Nigeria, en zich via de slavenhandel verspreidde naar Cuba, Zuid-Amerika en de Verenigde Staten – zijn naam wordt sinds de 19e eeuw ook door Yoruba Christenen door elkaar gebruikt met de duivel. Het is een omstreden onderwerp, dat in toenemende mate een publiek debat heeft uitgelokt.
Het Aborisa religieuze systeem, nu wereldwijd invloedrijk, is nu een diep onbegrepen en wijd miskend geloofssysteem in zijn land van oorsprong. In het kort is dit religieuze systeem gebaseerd op het idee van een oppergodheid, en een aantal oerwezens, Orisa genaamd, die elementen van de natuur vertegenwoordigen, alsmede menselijke en goddelijke persoonlijkheid en ideeën. Het geloof wordt geschraagd door een waarzegsysteem waarbij de aanhangers advies en leiding krijgen van de orisa’s en hun voorouders.
In de loop der jaren zijn de orisa’s, de goden van dit geloofssysteem, steeds meer doorgedrongen tot de wereldwijde populaire verbeelding. Onlangs nog riep Beyoncé de Yoruba-godin Osun op in haar liedje “Hold Up”-sommige van de andere goden zijn onder meer Sango, die steeds populairder wordt en het onderwerp is van een animatiefilm die binnenkort in Nigeria wordt gemaakt. Een andere godin, Oya, is gedeeltelijk de inspiratiebron voor de storm in de populaire X-men serie. Minder vertegenwoordigd is de Orisa bekend als Esu – wat vreemd is gezien zijn prominente plaats binnen het aborisa geloof.
Beyonce in Lemonade.
Esu is, simpel gezegd, in het aborisa-geloof de bemiddelende god, aan wie de gelovigen van alle andere orisa’s eer moeten betuigen. Maar tegenwoordig wordt Esu in het geboorteland van de religie, Nigeria, verkeerd begrepen als de duivel. “Na devil do am” is een populair gezegde in Nigeria wanneer iemand iets verkeerds doet dat hij niet kan verklaren, of dat hij wenst te verwerpen. In wezen geloven velen dat Esu de duivel is die mensen ertoe aanzet kwaad te doen. Maar volgens gelovigen en de meeste geleerden was dit in de oorspronkelijke Yoruba-kosmologie niet helemaal het geval – Esu was en is een veel complexere figuur en concept.
Christenen beweren dat hij de duivel is, maar de Yoruba’s wisten het gewoon niet, totdat de bijbel in hun handen belandde. Hoe zijn we hier gekomen? In 1821 werd een jongetje ontvoerd uit een Yoruba-stadje, Osogun in de huidige staat Oyo, Nigeria, samen met zijn moeder, zusje en babybroertje. Zijn naam was Ajayi, en zijn verhaal had heel gemakkelijk hetzelfde kunnen zijn als dat van de miljoenen andere Afrikanen die in de 19e eeuw uit hun huizen werden ontvoerd en als slaaf verkocht, maar een speling van het lot veranderde zijn lot. Het slavenschip dat Ajayi en andere slaven naar de nieuwe wereld bracht, werd geënterd door Britse troepen. Ajayi, die later Samuel Ajayi Crowther werd gedoopt, werd gered en werd een van de belangrijkste missionarissen die het christendom in West-Afrika bevorderden, en, wat cruciaal is, een van de belangrijkste figuren die de bijbel in de lokale talen vertaalde, waaronder het Yoruba.
Toen het erop aankwam equivalente namen te vinden voor Satan en Jezus in het Yoruba; voor Jezus werd de naam in het Yorubaans veranderd in Jesu Kristi, maar voor de duivel kozen de vertalers van de Yoruba-bijbel een bestaande god in het Yoruba-geloof, Esu. Die noodlottige beslissing heeft het begrip van het Yoruba-geloof tot op de dag van vandaag achtervolgd. In een artikel voor Sahara Reporters dat tot woedende reacties leidde, betoogt de journalist, Remi Oyeyemi, dat Crowther dit met opzet heeft gedaan, door opzettelijk een van de cruciale figuren van het Yoruba-geloof te belasteren en verkeerd voor te stellen in een daad van wraak tegen zijn volk voor hun rol in de slavenhandel.
Bisschop Samuel Ajayi Crowther, 1867 Via Wikimedia
Zo legt hij uit: “Esu is in de Yoruba-kosmologie niet de duivel of Satan zoals die door de Euro-christelijke religieuze denkschool is en wordt afgeschilderd. Esu, in het authentieke Yoruba-concept, is de uitvoerder van de wil van Olodumare en niet het equivalent van de Euro-christelijke Duivel/Satan die erop uit is om het werk van de Almachtige God te ondermijnen”. In een repliek, eveneens geschreven voor Sahara Reporters, betoogt Ayo Turton dat Esu de duivel is, en dat wat Crowther en andere missionarissen deden was de ontbrekende schakel leveren. Cruciaal is dat Turton suggereert dat Esu, net als Satan, uit de hemel werd verstoten – maar dat is geen onderdeel van de Yoruba kosmologie.
Welke interpretatie men ook aanvaardt van Crowther’s bedoelingen, het blijft een feit dat de introductie van deze Yoruba-god in de christelijke theologie heeft geleid tot een verkeerd begrip van zijn functie in het Yoruba-geloof, waardoor veel mensen zijn gaan geloven dat aborisas die Esu vereren in wezen duivelsaanbidders zijn. Concreet heeft dit voor veel Nigerianen een conflict veroorzaakt tussen het voorouderlijk geloof en het christendom – in plaats van beide te zien als afzonderlijke religieuze tradities, zien velen het traditionele geloof als het werk van de duivel dat op aarde wordt verricht.
De laatste tijd lijkt het er echter op dat de mensen deze verwrongen interpretatie beginnen te verwerpen en met de Esu en Yoruba kosmologie op hun eigen voorwaarden beginnen om te gaan. Een groep culturele activisten heeft een campagne gelanceerd, compleet met een hashtag, #EsuIsNotSatan; aborisa-beoefenaars zijn ook steeds mondiger en digitaal vaardiger in het publiekelijk bespreken van hun geloof om vervormingen aan te vechten. Of deze ontwikkelingen zullen leiden tot een beter begrip van Esu en aborisa overtuigingen in Nigeria, zal alleen de tijd leren.
Dele Meiji is schrijver. Volg hem op @delemeiji. Hij heeft ook de blog: www.jebujene.org