Françoise, Markiezin van Maintenon

Françoise, Markiezin van Maintenon

Help de missie van New Advent te steunen en ontvang de volledige inhoud van deze website als een onmiddellijke download. Inclusief de Katholieke Encyclopedie, Kerkvaders, Summa, Bijbel en meer, alles voor slechts $19,99…

Geboren te Niort, 28 november 1635; overleden te Saint-Cyr, 15 april 1719. Zij was de kleindochter van de beroemde protestantse schrijver Agrippa d’Aubigné. Constant d’Aubigné, zoon van Agrippa, gevangen gezet in het kasteel Trompette in Bordeaux op verdenking van intrigeren met de Engelsen, trouwde in 1627 met Jeanne de Cardillac, dochter van zijn cipier. Opnieuw gevangen gezet in Niort op beschuldiging van samenzwering tegen Kardinaal de Richelieu, werd hij in de gevangenis vergezeld door zijn vrouw, en het was in deze gevangenis in Niort dat Françoise werd geboren. Zij werd katholiek gedoopt, haar vader was reeds in de kerk opgenomen. In 1639 vertrok het gezin naar Martinique, maar kwam in 1645 weer terug naar Frankrijk. Françoise werd toen onder de hoede geplaatst van Mme de Villette, een protestantse tante, die het geloof van het kind ondermijnde. Op last van het hof werd Françoise onder de hoede gesteld van een katholiek familielid, mevrouw de Neuillant, maar noch de vriendelijkheid noch de latere strengheid van deze laatste, noch de inspanningen van de Ursulinen van Niort, die Françoise enige tijd gratis onderhielden, konden de invloed van mevrouw de Villette een tijdlang tenietdoen. Uiteindelijk werd zij op veertienjarige leeftijd bekeerd door de invloed van de Ursulinen van de Rue Saint-Jacques in Parijs. In juni 1652 stemde Françoise, die haar moeder had verloren en bijna tot armoede was vervallen, toe in het huwelijk met de beroemde burleske dichter Scarron, die kreupel was. Zij zorgde goed voor hem, was hem trouw en verzamelde een groep beroemde schrijvers om zich heen. Daar zij Latijn las en Italiaans en Spaans sprak, had zij weinig moeite hen in haar kring te brengen.

Scarron stierf op 7 oktober 1660. Françoise, die tijdens dit vreemde huwelijk haar maagdelijkheid had bewaard, was toen een mooie weduwe van vijfentwintig jaar; zij kreeg van de koningin-moeder een pensioen van 2700 livres (ongeveer 540 dollar), en trok zich terug in het klooster van de Zusters Hospitaalridders van Onze-Lieve-Vrouw. Zij kreeg toegang tot de kringen van Albret en Richelieu en maakte daar kennis met Mme de Sévigné, Mme de La Fayette, en Mme de Montespan. Zij werd “la charmante malheureuse” genoemd en de maatschappij begon zich voor haar te interesseren. In maart 1670 nodigde Mme de Montespan haar uit om de opvoeding op zich te nemen van de kinderen die zij aan Lodewijk XIV had gebaard. Françoise aanvaardde dit verzoek en ging aan de slag in een huis in de Rue de Vaugirard, waar zij zich met veel enthousiasme aan de jonge kinderen wijdde; vooral de hertog van Maine was haar altijd zeer dankbaar. Toen in juli 1674 de kinderen werden gewettigd, volgde Françoise hen naar het Hof: het was het begin van haar fortuin. In het begin, zoals ze zelf vertelt, was ze zeer ontstemd over de koning; hij beschouwde haar als een bel esprit, alleen geïnteresseerd in sublieme dingen. Weldra schonk hij haar echter 200.000 livres (40.000 dollar); hiermee kocht zij de landerijen van Maintenon, en eind januari 1675 benoemde de koning haar in voltallige zitting tot Mme de Maintenon, onder welke titel zij voortaan bekend stond. Een stille strijd, waarvan de details te vinden zijn in de brieven van Mme de Sévigné, begon tussen haar en Mme de Montespan. Abbé Gobelin, de biechtvader van Mme de Maintenon, liet haar weten dat zij voor het heil van de koning aan het hof moest blijven.

In 1680 werd zij benoemd tot hofdame van de Dauphiness. De genegenheid van de koning voor Mlle de Fontanges maakte duidelijk dat de invloed van Mme de Montespan tanende was. De serieuze pogingen van Mme de Maintenon om de koning en koningin Marie-Thérèse met elkaar te verzoenen, werden vergemakkelijkt door de dood van Mlle de Fontanges (1681) en brachten Mme de Montespan in ongenade. De koningin stierf echter op 30 juli 1683 en vanaf dat moment werd de kwinkslag van sommige hovelingen, die in 1680 over Mme de Maintenon spraken, haar “Mme de Maintenant” noemden, bevestigd. Lodewijk XIV placht tegen haar te zeggen: “Wij spreken pausen aan met ‘Uwe Heiligheid’, koningen met ‘Uwe Majesteit’; over u moeten wij spreken met ‘Uwe Vastberadenheid’ (Votre Solidité).” In het begin van 1684 trouwde Lodewijk XIV in het geheim met Mme de Maintenon. Dit huwelijk is bewezen, voornamelijk: (1) door twee brieven die Godet des Marais, bisschop van Chartres en geestelijk leidsman van Mme de Maintenon, in 1697 aan de koning en Mme de Maintenon schreef; (2) door het huwelijkscontract van de Comte de Choiseul, een contract waarop in de hoek van de bladzijde, waar ook de koning en de Groothertog Dauphin hun handtekening hadden gezet, de handtekening “la marquise d’Aubigné.”

Mme de Maintenon zou eenendertig jaar lang een vooraanstaande rol spelen in de politiek: de koning kwam met zijn ministers in haar kamer werken; zij ontving buitenlandse prinsen, generaals en ambassadeurs. Het was niet ongebruikelijk dat Lodewijk XIV van vijf tot tien uur ’s avonds bij haar bleef. Zij drong zich niet op aan het publiek, maar hoe meer zij trachtte zichzelf uit te vlakken, hoe meer haar macht toenam.

De historici hebben zich lange tijd een onjuiste mening gevormd over Mme de Maintenon; zij beoordeelden haar uitsluitend op grond van de Mémoires van Saint-Simon, die haar haatte, van de brieven van de Prinses Palatine, die haar bitter tegenspreken, en van de interpolaties en vervalsingen van La Beaumelle, de eerste uitgever van de brieven van Mme de Maintenon. Door het werk van Lavallée wordt geen belang meer gehecht aan de publicaties van La Beaumelle, en de geschiedenis velt een rechtvaardiger oordeel over haar. Uit de brieven die Lodewijk XIV haar schreef tijdens zijn militaire veldtochten blijkt hoe vurig en patriottisch zij geïnteresseerd was in het lot van Frankrijk. Zij steunde maarschalk de Villars tegen zijn vijanden, die hem als een krankzinnige behandelden, en het was grotendeels aan de raad van Mme de Maintenon te danken dat hij aan het hoofd van het leger werd geplaatst, en aldus Frankrijk kon redden door de overwinning van Denain. Maar de invloed van Mme de Maintenon was het meest voelbaar op het gebied van de godsdienst, en dat is de reden waarom zij de haat van de protestanten en de jansenisten heeft gewekt. Het buitengewone karakter van haar lot werd haar door vele van haar raadgevers voorgesteld als een “wonderbaarlijke roeping”, die haar door “een soort wonder” naast de machtigste vorst ter wereld had geplaatst. Zij was bezorgd dat de koning zijn geestelijke verantwoordelijkheden niet zou vergeten. Men kan zeggen dat zonder de invloed van Mme de Maintenon, het einde van de regering van Lodewijk XIV waarschijnlijk zou hebben geleken op de latere regering van Lodewijk XV, door zijn verdorvenheid en excessen. Het was grotendeels aan haar te danken dat Lodewijk op het rechte pad werd teruggebracht, en het was aan haar invloed te danken dat de hovelingen gingen inzien dat vroomheid, godslastering en losbandigheid de vooruitgang in de weg stonden.

Haar grote zorg was de bekering van het Hof. Dit verklaart hoe het kon gebeuren dat zij, in haar ijver voor de godsdienst, enkele van de ambtenaren begunstigde die de grootste strengheid jegens de protestanten aan de dag legden; maar “het is een vergissing,” schrijft M. Lavisse, “om Mme de Maintenon de schuld te geven van de herroeping van het Edict van Nantes.” Nadat zij Mme Guyon toestemming had gegeven om in Saint-Cyr lezingen te komen geven, probeerde Mme de Maintenon, gewaarschuwd door des Marais, de verspreiding van het Quietisme tegen te houden; de tegenwerking die zij ondervond van de kant van Fénelon en Mme de la Maisonfort, werd in 1698 beëindigd door de lettres de cachet, waarin de terugtrekking van Mme de la Maisonfort, du Tour en de Montaigle naar kloosters werd bevolen. Het was Mme de Maintenon, die in augustus 1695 Louis-Antoine de Noailles, bisschop van Châlons, liet benoemen tot de zetel van Parijs; maar vanaf 1699, onder invloed van des Marais, maakte zij zich los van Noailles, die te veel neigde naar het jansenisme. Mme de Maintenon, wier rol vaak zo moeilijk was en die niet zelden in zeer delicate situaties werd geplaatst, had de gewoonte te bekennen dat zij menig vermoeiend uur doorbracht; zij vergeleek zichzelf met de vissen in de vijvers van Marly, die, wegkwijnend in het sprankelende water, verlangden naar hun modderige thuis. Maar zij trachtte steeds dit eenzaam gevoel van zich af te schudden door zich bezig te houden met onderricht en liefdadigheidswerk. Haar liefdadigheid werd gevierd en in Versailles werd zij de “moeder van de armen” genoemd. Van de 93.000 livres (18.600 dollar), die de koning haar jaarlijks gaf, verdeelde zij 54.000 tot 60.000 aan aalmoezen. Niet alleen profiteerde zij niet van haar positie om zich te verrijken, maar zij maakte er ook geen gebruik van om haar familie te bevoordelen. Haar broer, Comte d’Aubigné en vroeger luitenant-generaal, is nooit maarschalk van Frankrijk geworden.

De grote glorie van mevrouw de Maintenon is haar werk op het gebied van het onderwijs. Ze was dol op kinderen. Ze voedde haar nichtjes op, de gravin van Caylus en de hertogin van Noailles, en zorgde voor de opvoeding van de hertogin van Bourgondië, die op een dag koningin van Frankrijk zou worden. Als het Hof in Fontainebleau was, ging mevrouw de Maintenon graag naar het kleine dorpje Avon om catechismusles te geven aan de kinderen, die vuil, haveloos en onder het ongedierte zaten. Ze organiseerde ook een school voor hen. In 1682 liet zij in Rueil vijftig jonge meisjes onderwijzen door een Ursuline, Mme de Brinon. Haar ijver voor onderwijs nam toe: het internaat van Rueil werd in februari 1684 overgebracht naar Noisy-le-Sec, waar 124 meisjes onderwijs kregen; vervolgens, in 1686, naar Saint-Cyr, naar de prachtige gebouwen die Mansart in juni 1685 was begonnen te bouwen. Het huis te Saint-Cyr, “Institut de Saint-Louis” genaamd, was bestemd voor 200 jonge dames, die arm moesten zijn en bovendien van vaderskant vier graden van adel moesten kunnen bewijzen; bij het verlaten van dit huis moest ieder een bruidsschat van 3000 kronen ontvangen. Mevrouw de Maintenon was actief betrokken bij alles wat zich in Saint-Cyr afspeelde; zij was de rentmeesteres en de dienstbode van het huis, zorgde voor de proviand, kende het aantal schorten, servetten, enz. Het eerste idee voor de stichting van Saint-Cyr was zeer origineel. “Het doel van Saint-Cyr, zo schreef de Jezuïet La Chaise, biechtvader van de koning, is niet om het aantal kloosters te vermenigvuldigen, die vanzelf snel genoeg toenemen, maar om de Staat goed opgeleide vrouwen te geven; er zijn genoeg goede nonnen, maar niet genoeg goede moeders van gezinnen. De jonge dames zullen beter opgevoed worden door mensen die in de wereld leven.” De constituties van het huis werden voorgelegd aan Racine en Boileau, en tegelijkertijd aan Père La Chaise en Abb, Gobelin. Fénelon kwam naar Saint-Cyr om te preken; Lulli componeerde de muziek voor de koren; Mme de Brinon ontwikkelde bij de leerlingen een voorliefde voor declamatie; Racine liet de jongedames Esther (januari en februari 1689) en Athalie (5 april 1691) spelen. Maar juist het succes van deze stukken, waarbij Lodewijk XIV en het Hof assisteerden, bracht uiteindelijk vele gemoederen in beroering; zowel de Jezuïeten als de Jansenisten waren het erover eens dat deze smaak voor het theater zich bij jonge meisjes had ontwikkeld. Op instigatie van des Marais veranderde Mme de Maintenon Saint-Cyr: op 1 december 1692 werd het pensionaat een kloosterpensionaat, dat onder de orde van Sint-Augustinus viel. Deze transformatie veranderde echter niets aan het doel waarvoor het huis was opgericht: van de 1121 dames die Saint-Cyr tussen 1686 en 1773 bezochten, werden er slechts 398 non, 723 bleven er in de wereld. En zelfs na de transformatie van Saint-Cyr bleef het onderricht, naar de mening van de heer Gréard, onvergelijkbaar superieur, door zijn uitgebreidheid en duur, aan dat van enig ander huis van onderricht in de achttiende eeuw. De “Entretiens”, de “Conversations” en de “Proverbes” van Mme de Maintenon, waarmee zij haar leerlingen vormde, nemen een unieke plaats in binnen de bijdragen van vrouwen aan de Franse literatuur.

Mme de Maintenon verliet Versailles op de avond van 30 augustus 1715, zesendertig uur voor de dood van de koning, die haar aanbeval bij de Duc d’Orléans, en uiteindelijk over haar zei: “Zij heeft mij in alles geholpen, vooral bij het redden van mijn ziel.” Zij ging te Saint-Cyr in diepe rust leven, die slechts werd onderbroken door het bezoek dat tsaar Peter de Grote van Rusland op 10 juni 1717 aan haar bracht. Het nieuws van de gevangenneming te Doullens van de hertog van Maine, die door de samenzwering van Cellamare (1718-19) in opspraak was gebracht, bedroefde en verkortte misschien haar laatste jaren. In januari 1794 werd haar graf ontheiligd door de revolutionairen, die haar van het lichaam ontdeden, het verminkten en het in een grote kuil op het kerkhof wierpen. Het Institut de Saint-Louis werd in 1793 gesloten.