Het pentagram, symbool van wat precies?
Het pentagram is een symbool dat in de westerse wereld veel controverse oproept. Het wordt vaak afgeschilderd als een symbolische voorstelling van Satanisme, is in het verleden verboden op scholen, en werd pas vrij recent goedgekeurd als een geschikt symbool van religieuze verwantschap voor de grafstenen van veteranen in de Verenigde Staten.
In het horrorgenre wordt veelvuldig gebruik gemaakt van dit stocksymbool, net als in de fantasy. Infographics, memes en artikelen over de ‘ware’ betekenis van het pentagram overspoelen het internet, maar vermelden vaak niet het gebruik ervan in de algemene westerse esoterie, en de geschiedenis ervan buiten de moderne Wicca.
Als iemand die over het algemeen onder de parapluterm ‘Pagan’ valt, en zichzelf identificeert als occultist, besloot ik een poging te wagen om een gemakkelijke referentiegids te maken. Dit is mijn poging om enkele van de spinnenwebben te verwijderen die zich hebben gevestigd op dit populaire, enigszins verkeerd begrepen symbool.
Laten we het eerst hebben over het verschil tussen een pentagram en een pentakel. Is er één? De twee worden vaak door elkaar gehaald, dus waarom zouden we ze überhaupt onderscheiden?
Wel, het is eigenlijk niet zo ingewikkeld.
Een pentagram kan zijn – en wordt vaak gebruikt – als een pentagram. Maar niet alle pentakels bevatten pentagrammen.
Het vroegste Engelse gebruik van het woord “pentacle” vinden we in twee boeken, beide geschreven in de 16e eeuw, The Heptameron van Pietro d’Abano, en The Key of Solomon, (valselijk toegeschreven aan koning Salomon, zoals gebruikelijk was, waarschijnlijk geschreven door een niet nader genoemde occultist uit die tijd).
Beiden verwijzen naar symbolen van magische aard, maar geen van beide boeken identificeert pentakels als intrinsiek pentagrammen zijnde, of pentagrammen bevattend.
In de 15e-16e eeuw populariseerde de occultist Heinrich Cornelius Agrippa het idee dat het pentagram een magisch symbool was, Hij schreef er de vijf neoplatonische elementen – dat wil zeggen vuur, water, lucht, aarde en idee – aan toe, de vijf punten van de ster.
Als je naar de etymologie van het woord “pentakel” kijkt, vind je soortgelijke woorden in het Latijn, Italiaans, Frans, enzovoorts. In het Latijn heb je “pentaculum”, dat komt van het voorvoegsel “penta-” dat “vijf” betekent, en “-culum” dat verwijst naar instrumentaliteit. In het Italiaans heb je “pentacolo”, wat “alles met vijf punten” betekent. In het Frans heb je het 14e eeuwse woord “pentacol”, dat komt van het voorvoegsel “pend-” wat “ophangen” betekent, en “-col” wat “-van de hals” betekent, en verwees naar verschillende soorten magische of apotropische amuletten die aan halskettingen of soortgelijke apparaten hingen.
In de 19e eeuw won “pentakel” aan populariteit in de spreektaal van het Westerse occultisme door toedoen van de Franse occultist Éliphas Lévi (1810-1875), in zijn boek “Dogme et Rituel de la Haute Magie”. Lévi spelde het toevallig als “pantacle”, een weerspiegeling van de glibberige aard van de taal en de verschillende permutaties van het woord door de culturen en de tijd heen. In Dogme et Rituel de la Haute Magie heeft hij wel een voorstelling opgenomen van een pentakel dat een pentagram bevat, en legt hij dit verschillende keren uit.
Zoals men zal zien, zijn alle mysteriën van de magie, alle symbolen van de gnosis, alle figuren van het occultisme, alle kabbalistische sleutels van de profetie, samengevat in het teken van het pentagram, waarvan Paracelsus verklaart dat het het grootste en krachtigste van alle tekens is. – Éliphas Lévi, “Dogme et Rituel de la Haute Magie”
En,
Het rijk van de wil over het astrale licht, dat de fysieke ziel is van de vier elementen, wordt in de magie voorgesteld door het pentagram, dat wij aan het hoofd van dit hoofdstuk hebben geplaatst. De elementaire geesten zijn aan dit teken onderworpen als zij met begrip worden gebruikt, en door het in de cirkel of op de tafel der evocaties te plaatsen, kunnen zij volgzaam worden gemaakt, wat magisch wordt opgeroepen om hen gevangen te houden. – Éliphas Lévi, “Dogme et Rituel de la Haute Magie”
Hij geeft ook andere voorbeelden van pentakels die geen pentagrammen hebben.
Lévi zou een grote invloed worden op de 20e eeuwse Engelse occultist Aleister Crowley, die zelfs zou beweren een reïncarnatie van Éliphas Lévi te zijn, naast het gebruik van de “pantacle”-spelling in gevarieerde werken.
Crowley zelf zou later Gerald Gardener beïnvloeden, de grondlegger van de moderne Wicca. Hoewel de invloed niet moet worden overdreven, is het toch het vermelden waard. Crowley had een enorme invloed op het Westerse occultisme van die tijd, vooral op dat van de Engelssprekende wereld. Het ontleden van de indirecte en directe invloed die hij had op Gardener’s opvatting van de magische praktijk is moeilijk vast te stellen vanwege dit feit, en niet de focus van dit artikel in ieder geval. (Er zijn vele artikelen en boeken die het onderwerp diepgaand bespreken, hoewel hun gevoelens variëren.)
Gardner zou worden beïnvloed door de occulte stijlfiguren van zijn tijd, met inbegrip van de afbeelding van het pentakels pak van Tarot kaarten in de Rider-Waite als schijven gegraveerd met een pentagram. Het Rider-Waite tarot deck werd gedrukt in 1910, en Gardener zou er zeker mee in aanraking zijn gekomen. Bovendien was Gardner op de hoogte van de Sleutel van Salomo tekst en wist hij waarschijnlijk dat de term “pentakel” verwees naar allerlei magische symbolen, niet alleen pentagrammen, dus de bedoeling achter zijn keuze om pentakels te definiëren als pentagrammen bevattend is onbekend.
Om het kort te maken: Pentagrammen worden vaak in pentakels verwerkt, maar niet alle pentakels bevatten pentagrammen. De pentakels van moderne Wicca zijn inderdaad pentakels, die toevallig een symbool bevatten dat door veel Wicca’s als heilig en magisch wordt beschouwd, het pentagram.
Omgedraaid
Zoals de positie van speelkaarten in hun adoptie voor tarot, begon het pentagram symbool zelf omgekeerd te verschijnen. Is het omgekeerde pentagram werkelijk een symbool van de christelijke duivel? Is de rechterkant omhoog een symbool van goedheid en spiritualiteit? Dat hangt ervan af aan wie je het vraagt.
Re-ent occultist Éliphas Lévi, die als eerste het onderscheid maakte:
“Het pentagram met twee punten in de ascendant stelt Satan voor als de bok van de sabbat; wanneer één punt in de ascendant staat, is het het teken van de Verlosser. Het Pentagram is de figuur van het menselijk lichaam, met de vier ledematen en een enkel punt dat het hoofd voorstelt. Een menselijke figuur met het hoofd naar beneden staat natuurlijk voor een demon, dat wil zeggen, intellectuele ondermijning, wanorde of waanzin. Als nu de Magie werkelijkheid is, als de occulte wetenschap werkelijk de ware wet van de drie werelden is, dan moet dit absolute teken, dit teken zo oud als de geschiedenis en nog ouder, een onberekenbare invloed uitoefenen op geesten die uit hun stoffelijk omhulsel zijn bevrijd, en doet dit ook.” – Éliphas Lévi, Dogme et Rituel de la Haute Magie
Deze definitie, die niet vóór Lévi voorkomt, is zeker na hem blijven bestaan.
De meest herkenbare afbeelding van het omgekeerde pentagram kan worden toegeschreven aan de Franse occultist Stanislas De Guaita (1861-1897), die het allereerste “geitenpentagram” creëerde, te vinden in La Clef de la Magie Noire (1897), en dat geïnspireerd was op Lévi’s eigen afbeelding van de nu wijd en zijd populaire Baphomet.
Daarnaast werd dit “geitenpentagram” door de Kerk van Satan hertekend en gebruikt als hun logo, waardoor het idee werd verankerd dat het verbonden was met de christelijke duivel, ook al omschrijft de Kerk van Satan zichzelf als materialistisch en atheïstisch.
Het onderscheid tussen “goede” en “verkeerde” pentagrammen bestaat nog steeds onder verschillende Westerse esoterici, en sommige moderne Neo-Pagans, hoewel dit geenszins een consensus vormt.
Pentagrammen, Agrippa, en de Pythagoreeërs
Heinrich Cornelius Agrippa associeerde de vijf punten van het pentagram niet alleen met de vijf Neo-Platonistische elementen, maar associeert ze ook met vijf klassieke planeten. Hieronder is een figuur te zien van het “menselijk lichaam” pentagram, met Mars, Saturnus, Venus, Jupiter, en Mercurius. Deze vijf planeten zouden ook alchemistische associaties hebben gehad.
Ook van belang is het Pythagorese “γιεια” pentagram, of “gezondheids”-pentagram, dat naast het “menselijk lichaam”-pentagram in Agrippa’s De Occulta Philosophia libri III (1533) kan worden gevonden. Het “gezondheids”-pentagram wordt geassocieerd met het Pythagoreanisme, een mystiek-filosofische school uit het oude Griekenland.
Hoewel de invloed van het Pythagoreanisme op Agrippa moeilijk is vast te stellen, is het duidelijk dat hij er kennis van had en er in “De Occulta” naar verwijst.
“Democritus en Orpheus, en vele Pythagoreeërs, die met de grootste ijver de deugden van de hemelse dingen en de aard van de inferieure dingen hadden onderzocht, zeiden: Dat alle dingen vol van God zijn en niet zonder oorzaak. Want er is niets van zulke transcendente deugden, dat verstoken is van Goddelijke bijstand, en tevreden is met de natuur van zichzelf.” – Heirich Cornelius Agrippa, De Occulta Philosophia libri III
Pentagrammen als apotropaïsche symbolen
Het pentagram heeft een geschiedenis als apotropaïsch symbool, d.w.z. een symbool bedoeld om kwade invloeden af te weren, vooral in de Europese volksmagie. Het woord komt van het Griekse apotropaios, letterlijk “het afwenden van het kwaad”.
Een voorbeeld is te vinden in de Greman drudenfuss, wat in het Engels “drude’s foot” betekent, waarbij een “drude” een soort boosaardige Duitse geest is.
De drudenfuss komt voor in de Faust van Johann Wolfgang von Goethe, en wordt sindsdien in de taal gebruikt als verwijzing naar beschermende pentagrammen.
Een ander voorbeeld van een apotropisch pentagram is te vinden op de Niemelä Tenant Farm, onderdeel van het Seurasaari Outdoor Museum , in Finland, waar een pentagram werd gevonden dat in een oude boerderij was uitgehouwen.
Pentagrammen in Arthuriaanse mythen
Het pentagram duikt in de Arthuriaanse mythen op via het gedicht “Sir Gawain and the Green Knight”, geschreven door een onbekende dichter uit het einde van de 14e eeuw. Het gedicht vertelt het verhaal van Sir Gawain – Ridder van de Ronde Tafel, volgens de mythen – die wordt uitgedaagd door een andere ridder die “geheel groen was”.
Het verhaal van de Groene Ridder en Gawain, en het mysterie achter de Onbekende Dichter die verantwoordelijk is voor de mythe, zijn beide op zichzelf al intrigerend. De symbologie van de groene ridder is complex, maar het eenvoudigst is dat hij verwijst naar de heidense tradities die nog steeds in het middeleeuwse geheugen zitten, van het recente verleden en het collectieve onbewuste. Van bijzonder belang is de passage waarin het schild van Gawain wordt beschreven,
Toen toonden zij hem het schild, dat van puur goud was,
met de vijfhoek geschilderd in puur goud.
Hij nam het bij de baldric en wierp het om zijn hals;
en het werd de held die eerlijk passeerde.
En waarom die vijfhoek die nobele prins betreft
wil ik je vertellen, al zou het me vertragen.
Het is een teken dat Salomo vroeger stelde als een teken van waarheid, op zichzelf,
want het is een figuur die vijf punten bevat,
en elke lijn overlapt en sluit in een andere;
en het is eindeloos; en de Engelsen noemen het overal, naar ik hoor, de eindeloze knoop.
– Sir Gawain and the Green Knight, Onbekende Dichter, (Neilson vertaling)
Ook van belang:
Eerst werd hij feilloos bevonden in zijn vijf verstand;
en weer faalde de held nooit in zijn vijf vingers;
en al zijn affirmatie in deze wereld was in de vijf wonden
die Christus ontving aan het kruis, zoals de geloofsbelijdenis vertelt;
en waar deze man ook hardhandig in het strijdgewoel
was, zijn vrome gedachte was boven alle andere dingen –
om al zijn kracht te putten uit de vijf vreugden
die de hoffelijke Koningin des Hemels had van haar kind.
Daarom liet de ridder haar beeltenis
op een fraaie manier in de grootste helft van zijn schild schilderen,
zodat, wanneer hij daarop neerkeek, zijn moed nooit verminderde.
De vijfde vijf waarvan ik vind dat de held ze gebruikte,
waren vrijgevigheid en broederschap boven alles,
zijn zuiverheid en zijn hoffelijkheid die nooit afweek,
en medelijden dat alle kwaliteiten te boven gaat.– Sir Gawain and the Green Knight, Onbekende Dichter, (vertaling Neilson)
Een “pentangle” (een ander woord voor pentagram, dat opvallend veel gelijkenis vertoont met de term “pentacle”) sierde Gawain’s schild, bestond uit vijf punten, die elkaar overlapten, een “teken dat Solomon vroeger zette,” en waarnaar verwezen wordt als de “eindeloze knoop”.
Het gedicht “Sir Gawain and the Green Knight” is naar schatting geschreven in de 14e eeuw, bijna 200 jaar voordat Heinrich Cornelius Agrippa het pentagram zou identificeren als een magisch symbool, en bijna 500 jaar voordat Gerald Gardener pentakels zou identificeren als het bekende standaardvoorbeeld van een omcirkeld pentagram.
Het moet worden opgemerkt dat de Sleutel van Salomo grimoire naar schatting ergens rond de 14e-15e eeuw is geschreven. Het is onbekend of er een relatie bestond tussen de Onbekende Dichter van de mythe van Gawain, of de onbekende auteur van de Sleutel van Salomo.
Sir Gawain and the Green Knight is geschreven in het Midden-Engels, terwijl men denkt dat de Sleutel van Salomo oorspronkelijk in het Latijn of Italiaans is geschreven. Dit zegt ons natuurlijk heel weinig.
Het pseudografische karakter van de Sleutel was gebruikelijk in zijn tijd, net als de verwijzing naar de “vijfhoek” als een “teken dat Salomon vroeger zette” in de mythe van de Groene Ridder. Het was typisch voor occultisten uit de Renaissance om veel toe te schrijven aan Koning Salomo, vergelijkbaar met de manier waarop vroegchristelijke schrijvers de namen aannamen van figuren uit het Evangelie, ogenschijnlijk om geloofwaardig over te komen, (hoewel de redenen ter discussie staan).
In Conclusie
Voor degenen die bekend zijn met de geschiedenis van de Westerse Esoterie, zal het niemand verbazen dat Gerald Gardener zijn geloofwaardigheid heeft proberen te vestigen door (ten onrechte) te beweren te zijn ingewijd door wat hij de New Forest coven noemde, waarvan hij beweerde dat het een heksencoven was die behoorde tot een voorchristelijke heidense traditie. Hoewel het zeker mogelijk is dat hij “echt” werd ingewijd in een onveranderde, onvervalste versie van inheemse, voorchristelijke hekserij, zijn de meeste antropologen, en zelfs vele occultisten en Wicca’s, het erover eens dat het verhaal waarschijnlijk een verzinsel is. Anderen denken dat de waarheid iets gecompliceerder ligt en dat Gardner er een goocheltruc bij heeft betrokken. Er zijn debatten en discussies geweest en die zullen blijven bestaan over de realiteit van de New Forest coven. Het zou zeker samenvallen met de algemene Esoterische traditie om pseudepigrafische oorsprong te claimen, maar er is zeer weinig definitief bewijs in beide richtingen.
Gardener beschouwde zichzelf als een amateur antropoloog en archeoloog, en had al vooringenomen ideeën over wat hekserij was in de Europese geschiedenis. Deze hypothese, die de “Heksencultuur-hypothese” wordt genoemd, werd ook populair gemaakt door de Egyptologe Margaret Murray en verklaart veel van de mythologie rond het ontstaan van de moderne Wicca. De “Heksen-Cult hypothese” is sindsdien grotendeels in diskrediet gebracht.
Het idee dat hij “toevallig” een heksenkring heeft gevonden – waarvan hij het bestaan nooit heeft kunnen bewijzen – waarvan de zogenaamd “zuivere” vorm van voorchristelijke hekserij toevallig perfect samenviel met wat een amateur-antropoloog in de jaren 1800 al voor waar aannam, lijkt vergezocht. Maar ieder zijn meug.
Dit artikel is niet bedoeld om het geloof van anderen te ondermijnen, maar om de geschiedenis onder ogen te zien die we hebben over een onderwerp dat bezaaid is met uitputtende hoeveelheden samenzweringstheorie, a-historische onzin, en dichterlijke vrijheid. De symbolische laag blijft informatief ongeacht de waarheidsgetrouwheid ervan, terwijl de historische smeekt om een zorgvuldige beschouwing van de context.
Het pentagram heeft een gevarieerd bestaan gehad, en zijn eenvoud en elegantie wordt weerspiegeld door het feit dat het over de hele wereld, naast de Westerse Esoterie, als een symbool van belang kan worden gevonden. De betekenis ervan is even gevarieerd en veranderlijk als diegenen die bestaan om het te definiëren. Dat is het geval met de meeste symbolen, hoewel een benadering van consensus wel degelijk kan bestaan.
Het geval van het pentagram is interessant, voor degenen onder ons die zichzelf beschouwen als deel van de stroming waarin het wordt aangetroffen. Deze geschiedenis benaderen betekent ook onze geschiedenis onder ogen zien, en brengt met zich mee dat we onszelf vragen moeten stellen waar we ons misschien niet gemakkelijk bij voelen. Wat is een symbool anders dan een voorstelling, actief geprojecteerd door onszelf en anderen? Waarom voelen we de behoefte om een oude en geheimzinnige oorsprong toe te schrijven aan een praktijk om de geloofwaardigheid ervan vast te stellen? Waarom kijken we naar het verleden voor antwoorden, terwijl spiritueel, religieus, filosofisch of academisch zijn geen intrinsieke relatie heeft met altijd achterom kijken, en alles wat nieuw is mijden? Wat zoekt iemand die geïnteresseerd is in westerse esoterie of deze beoefent? Zal hij of zij het betreuren dat de geschiedenis van zo’n vakgebied bol staat van mythen, fabels, verdachte beweringen, maar ook van vreemde en baanbrekende avonturen, onderzoeken en beeldenstorm?
Waarom is het voor ons van belang of het pentagram “slechts één waar ding” betekent?
Ultimately, I am reminded of what Éliphas Lévi said in respect to symbols:
“Such is the great and sublime revelation of the magi, a revelation which is the mother of all symbols,of all dogmas, of all religions.”
– Dogme et Rituel de la Haute Magie
Door symbolen boven de persoon te stellen, vergeet men zijn eigen plaats in de relatie, in het machtsevenwicht tussen mens en taal. We zouden er waarschijnlijk het beste aan doen ons het veranderlijke en kwikzilveren karakter van symbolen te herinneren, en er mogelijk iets van te leren.
Opdat we niet vergeten dat de associaties en openbaringen die we mede door symbolen ervaren, voortdurend in beweging zijn.
Het pentagram, symbool van wat precies?
Ligt eraan aan wie je het vraagt.