Maya
Profile
De meerderheid van de inheemse volkeren in Guatemala zijn van Maya-afkomst. De Maya’s van Guatemala zijn de enige inheemse cultuur die een meerderheid van de bevolking vormt in een Centraal-Amerikaanse republiek. Er zijn 21 verschillende Mayagemeenschappen in Guatemala die naar schatting 51 procent van de nationale bevolking uitmaken.
De Maya’s zijn verspreid over heel Guatemala, vooral in de westelijke hooglanden. De grootste bevolkingsgroepen wonen in de landelijke departementen ten noorden en ten westen van Guatemala-Stad, met name in Alta Verapaz, Sololá, Totonicapán en Quiché. Maya’s zijn ook te vinden op boerderijen in Guatemala’s zuidelijke gebied dat bekend staat als Boca Costa.
In toenemende aantallen Maya’s van verschillende sociale klassen wonen in alle steden van Guatemala, evenals in Belize, Honduras en vooral Mexico.
Mayagroepen worden onderscheiden door taal. De meest voorkomende van de ongeveer 26 inheemse Maya-talen die nog steeds worden gesproken zijn Q’eqchi’, Cakchiquel, Mam (Maya), Tzutujil, Achi en Pokoman.
Historische context
Vroeg-Colombiaans
De geschiedenis van de Maya’s vertoont sterke aanwijzingen van banden met de meer oude Olmec (Xhi) beschaving van het zuiden van Veracruz in Mexico.
De fysieke ‘grenzen’ van het oude Maya-rijk strekten zich uit over de landen van het huidige Guatemala, Belize , de westelijke delen van Honduras en El Salvador, en de vijf Mexicaanse staten Yucatán, Quintana Roo, Tabasco, Campeche en Chiapas.
Een groep Maya’s, de Huaxtecs genaamd, scheidde zich in de oudheid af en vestigde zich buiten dit geografische gebied. Er waren 28 andere etnische groepen waarvan de namen overeenkomen met hun talen. Dit zijn de Mam, Yucatec, Chorti Itza, Lacandon, Mopan, Chontal, Chol, Cholti, Tzotzil, Tzeltal, Coxoh, Tojolabal, Chuj, Jacaltec, Kanhobal, Mocho, Tuzantec, Aguacateca, Ixil, Quiche, Tzutuhil, Cakchiquel, Uspantec, Achi, Pocomchi, Kekchi en Pocomam.
De oude Maya’s ontwikkelden een op landbouw gebaseerde samenleving (maïs, bonen en wortelgewassen), aangevuld met vrij wild en vis uit rivieren, meren en oceanen. De steden van de oude Maya’s waren dichtbevolkt. Zij legden vergaande productie- en handelsnetwerken aan, alsmede tempels en religieuze centra, en ontwikkelden het schrift, de wiskunde en de astronomie, waardoor zij andere planeten in de gaten konden houden en verduisteringen konden voorspellen.
Heden tijdperk
Terwijl de Maya-beschaving zich al in een langdurige hiaat bevond toen de Spanjaarden in de zestiende eeuw arriveerden, leidde de invasie tot een zeer snel verval. Dit gebeurde door de onteigening van land en het gebruik van de Maya’s voor dwangarbeid op cacao- en indigoplantages.
De leiders van de Maya’s noemen de slachtingen van de jaren tachtig tegenwoordig de ‘derde holocaust’, de andere twee zijn de Spaanse verovering en de nasleep daarvan, en de landonteigening tijdens de liberale revolutie van de negentiende eeuw. De grote zelfidentificerende Mayameerderheid blijft gedeeltelijk bestaan dankzij het vermogen van de groep om culturele en religieuze invloeden te assimileren. Dit is deels te danken aan de interne samenhang van de Mayagemeenschappen in hun benadering van de buitenwereld, en ook aan het aanzienlijke proces van cultureel verzet dat de gemeenschap blijft uitoefenen.
In de jaren zestig kwamen in Guatemala sociale bewegingen op die land en eerlijke lonen eisten in de Maya-hooglanden en de grote boerderijen aan de zuidkust. De repressie waarmee de beweging te maken kreeg, werd geïllustreerd door het in brand steken van de Spaanse ambassade op 31 januari 1980, toen een groep van 39 Maya-leiders hun toevlucht binnen zocht. Dit creëerde een vruchtbare bodem voor rekrutering voor de gewapende opstand onder de paraplu van de Guatemala National Revolutionary Unit (URNG).
De reactie van de staat, in de vorm van de anti-oproer campagnes van Generaal Ríos Montt en de daaropvolgende militarisering van het gebied, veroorzaakte bijna 200.000 doden, creëerde meer dan 200.000 vluchtelingen in Mexico en een miljoen binnenlandse ontheemden in het land. Deze acties werden later door de door de Verenigde Naties gesteunde waarheidscommissie als genocidaal bestempeld.
Met de terugkeer naar een burgerregering ontstond een staat met minder formele discriminatie. Er bestond echter nog steeds een discriminerende wetgeving tegen vrouwen en de facto werden de gemeenschappen van de Maya’s nog steeds uitgesloten van de juridische, politieke, economische en sociale systemen van Guatemala. In veel Mayagebieden bleef door de militarisering als gevolg van het gewapende conflict het leger de enige zichtbare staatsinstelling, afgezien van de katholieke kerk.
Verzoend
Artikel 66 van de Grondwet van 1985 erkende het bestaan van Mayagroepen en bepaalde dat de staat hun rechten op het gebruik van inheemse talen, traditionele kleding, gewoonten en vormen van sociale organisatie moest eerbiedigen. Artikel 70 riep op tot een wet tot vaststelling van voorschriften met betrekking tot inheemse aangelegenheden.
Maar tien jaar na de invoering van de grondwet was de noodzakelijke wet nog steeds niet uitgevaardigd. Bovendien hadden de Maya’s onder de bestaande kieswet geen gelegenheid om zich politiek te organiseren. In 1992 bestond er enige hoop dat het Congres Verdrag nr. 169 van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) betreffende inheemse volkeren zou ratificeren, maar een reeks vertragingen en een kortstondige staatsgreep in 1993 maakten een einde aan dit proces.
De Maya-cultuur werd nog steeds gedenigreerd door de nationale politieke elite, die betrokken was bij de afslachting van deze volkeren. Waar concessies werden gedaan, zoals in het beperkte tweetalige onderwijsprogramma van de regering, waren deze meer bedoeld om de Maya’s te assimileren in de reguliere nationale cultuur, in dit geval door Maya-kinderen op te nemen in het bestaande Spaanse onderwijssysteem.
Culturele bloei
Ondanks de niveaus van discriminatie en de negatieve gevolgen van het binnenlandse gewapende conflict tussen 1985 en 1995, bloeide een nieuwe beweging van Maya-organisaties op, waaronder ook plaatselijk gevestigde ontwikkelingsgroepen. Kwesties als het recht op land, burgerrechten en culturele rechten, tweetalig onderwijs en de erkenning van lokale Maya-autoriteiten werden belangrijke aandachtspunten. Bovendien begonnen academische instellingen en onderzoeksinstituten van de Maya’s met het verzamelen en documenteren van de geschiedenis van de Maya-beschaving. Een belangrijk symbool van de inheemse volksbeweging was de toekenning in 1992 van de Nobelprijs voor de Vrede aan de Mayaballin Rigoberta Menchú, waardoor het hele Mayavraagstuk meer internationale erkenning kreeg en enige plaatselijke bescherming tegen militaire onderdrukking.
Door deze ontwikkelingen werden alle partijen in het conflict gedwongen hun opvattingen over de Maya’s radicaal te wijzigen. Een belangrijke stap voorwaarts werd gezet in maart 1995 met de ondertekening van een overeenkomst over de rechten van de inheemse bevolking tussen de regering en de guerrillastrijders. Dit werd voorzichtig toegejuicht door de Coördinatie van Guatemalteekse Maya-organisaties (COPMAGUA), de overkoepelende organisatie van Maya-organisaties, die vervolgens voorstellen voor de Vredesakkoorden ter bespreking voorlegde aan de Vergadering van Burgerlijke Sectoren.
In het akkoord werd de Guatemalteekse natie gedefinieerd als “multi-etnisch, pluricultureel en meertalig”, een definitie die in de grondwet moest worden opgenomen. Het beloofde de invoering van antidiscriminatiewetgeving en de goedkeuring door het congres van IAO-Conventie nr. 169.
Ook werd overeenstemming bereikt over een aantal maatregelen om de deelneming van de Maya’s aan de samenleving te vergroten, waaronder de bevordering van tweetalig onderwijs op alle niveaus van het staatsonderwijsstelsel; het officieel gebruik van inheemse talen binnen het rechtsstelsel, gesanctioneerd door inheemse organisaties voor rechtshulp; de opleiding van tweetalige rechters en tolken en de verstrekking van speciale rechtshulp aan inheemse vrouwen. Bovendien werd het beginsel van gemeentelijke autonomie onderschreven door middel van een overeenkomst om het gemeentewetboek te hervormen en de Maya-autoriteiten te versterken.
In 1996 ratificeerde Guatemala IAO-verdrag nr. 169 en in mei 1999 werd een nationaal referendum gehouden over de rechten van inheemse bevolkingsgroepen, waarin wijzigingen werden voorgesteld op vier punten van de grondwet. Er was kritiek op de intimidatie van kiezers en openlijk racistische campagnes, die het resultaat wellicht hebben beïnvloed. Uiteindelijk werd het voorstel over culturele en linguïstische pluraliteit verworpen met steun van slechts 43% van de kiezers, die op hun beurt nauwelijks 19% van het totale electoraat vertegenwoordigden.
Mensenrechten, politiek en participatie
In 2002 en 2003 was er opnieuw sprake van een toename van doodsbedreigingen en ontvoeringen tegen leiders van mensenrechtenorganisaties en inheemse rechten. Het ging hierbij vooral om activisten die regeringsfunctionarissen en militaire officieren voor de rechter wilden brengen wegens wreedheden die verband hielden met de burgeroorlog, en er waren verspreide berichten over moorden op leiders van inheemse en mensenrechtenorganisaties.
Veel van deze activiteiten werden toegeschreven aan de reactivering van groepen die banden hadden met de verkiezingscampagne van 2003 van presidentskandidaat-generaal Efraín Ríos Montt, de stichter van het Guatemalteekse Republikeinse Front (FRG), die in de periode 1982-83 dictator van Guatemala was.
De overweldigende nederlaag van generaal Montt bij de presidentsverkiezingen van november 2003 bood wat door activisten werd beschouwd als een minder dan ideale, maar niettemin betere kans op stabilisatie en democratie.
Historische sociale praktijken en apathie bij de regering leiden nog steeds tot politieke uitsluiting van de inheemse bevolking, met inbegrip van beperkte toegang tot de ambtenarij en hoge openbare ambten.
Hoewel de grondwet algemeen kiesrecht toestaat, wordt het stemrecht van de inheemse bevolking nog steeds beperkt door sociale praktijken die uitsluiting in de hand werken. Het gaat hierbij om omslachtige registratievereisten voor de kiezers, verkiezingen die gepland zijn tijdens het oogstseizoen en ontoereikend vervoer, waardoor het aantal mensen dat daadwerkelijk gaat stemmen beperkt is.
Het komt ook tot uiting in de beperkingen met betrekking tot de verkiezingen. De nationale politieke partijen beperken de verkiezing van hun inheemse leden op leidinggevende posten in de interne partijstructuur, waardoor zij in feite worden uitgesloten van de bredere politieke arena.
Hoewel de inheemse bevolkingsgroepen in het gehele land ondervertegenwoordigd en uitgesloten zijn van het politieke leven en de besluitvorming, ondanks het feit dat zij ten minste 40% van de bevolking uitmaken, zijn zij in de regel sterker vertegenwoordigd in het plaatselijke bestuur. Desondanks blijven de belangrijkste politieke partijen en plaatselijke overheden de inheemse bevolkingsgroepen uitsluiten van hun structuren en houden zij zich niet aan hun eisen en rechten. De enige bestaande inheemse politieke partij, Winaq, haalt gewoonlijk slechts ongeveer 3,5% van de stemmen en beschikt over beperkte financiële middelen.
Huidige kwesties
Sociale en economische rechten
In werkelijkheid is er, afgezien van de weinige corrigerende beleidsmaatregelen van de laatste jaren en het geleidelijk ontstaan van een iets toleranter klimaat, weinig concreets gebeurd om het lot van de inheemse bevolking te verbeteren na het einde van de 36-jarige burgeroorlog.
Ondanks de overeenkomst van 1996 om de culturele en sociale rechten van de inheemse bevolking te bevorderen, wordt de vrije expressie van de Maya-religie, -taal en andere factoren nog steeds belemmerd door een tekort aan middelen en een gebrek aan politieke wil om de wetten te handhaven en de vredesakkoorden van 1996 ten uitvoer te leggen.
Inheemse Guatemalteken blijven een aantal belangrijke grieven koesteren. Daartoe behoren bescherming, herverdeling en toegang tot land, en betere lonen en arbeidsomstandigheden. Minder dan 1% van de exportgerichte landbouwproducenten controleren nog steeds 75% van de beste grond, waardoor de inheemse bevolking loonarbeid moet blijven zoeken via interne en externe seizoensmigratie.
Andere aanhoudende kwesties zijn onder meer het gebrek aan constitutionele steun voor de burgerrechten en de status van de inheemse bevolking; de lokalisering en identificatie van inheemse personen die sedert het interne gewapende conflict zijn verdwenen of gestorven; de vervolging van oorlogsmisdaden en schendingen van de mensenrechten die tijdens de burgeroorlog zijn begaan; het recht om in inheemse talen te onderwijzen, te publiceren en met de regering zaken te doen; minder discriminerende politiediensten; meer politieke rechten in hun eigen gemeenschappen; toegang tot de rechter, met inbegrip van het recht om de inheemse rechtspraak uit te voeren; en meer inspraak in de centrale besluitvorming van de staat.
Wettelijke beperkingen
Discriminatie blijft ook bestaan in de beperking van de rechten van inheemse bevolkingsgroepen in gerechtelijke procedures. Veel Maya’s worden nog steeds in het Spaans berecht, ook al spreken zij die taal niet. Dit is te wijten aan een tekort aan tweetalige rechters en/of tolken. In de praktijk worden te weinig tolken opgeleid of ingehuurd; bijgevolg worden in sommige plaatsen de bepalingen die de aanwezigheid van een voldoende gekwalificeerde tolk voorschrijven, genegeerd.
De inspanningen van de regering om schendingen van de mensenrechten te erkennen en te vervolgen, met inbegrip van haar samenwerking met een door de VN gesteunde “waarheidscommissie”, zijn ontsierd door beschuldigingen van gerechtelijke corruptie, hetgeen blijkt uit de lichte veroordeling in mensenrechtenzaken. De arrestatie en vervolging van voormalig president Ríos Montt, die verantwoordelijk was voor de massamoord op inheemse Guatemalteken in het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw, heeft weliswaar herhaaldelijk geen uitsluitsel gegeven, maar leek toch enige vooruitgang te bieden op weg naar gerechtigheid voor de slachtoffers van de burgeroorlog, een proces dat al zo lang op zich liet wachten.
Er zijn de afgelopen jaren andere positieve ontwikkelingen geweest voor minderheids- en inheemse gemeenschappen wat betreft het aanpakken van de diepere oorzaken van de straffeloosheid in Guatemala. Deze omvatten het onderzoek naar en de vervolging van een aantal daders, als resultaat van een gezamenlijke inspanning van de Internationale Commissie van de Verenigde Naties tegen straffeloosheid in Guatemala (CICIG) en het bureau van de procureur-generaal. In juni 2014 werden twee voormalige militairen gearresteerd in een zaak betreffende de seksuele aanrandingen van 15 Q’eqchi’ Maya-vrouwen in 1982 in Zarco, gevolgd door de arrestatie kort daarna van drie voormalige politieagenten in verband met de moord in 1990 op Myrna Mack, een antropologe die werkte aan de rechten van inheemse volkeren en deze verdedigde.
Er is ook vooruitgang geboekt met betrekking tot de schadeloosstelling van duizenden inheemse Maya Achi-volkeren en hun familieleden die zijn ontheemd of afgeslacht bij de bouw van de Chixoy-dam in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Nadat het Amerikaanse Congres in januari 2014 een wet had aangenomen waarin financiële hulp aan Guatemala werd geweigerd tenzij het land herstelbetalingen zou uitvoeren voor de mensen die door de dam waren getroffen, heeft president Otto Pérez Molina publiekelijk zijn excuses aangeboden aan de slachtoffers en een overeenkomst ondertekend voor de uitvoering van een herstelplan voor de getroffen inheemse gemeenschappen. Het plan heeft een budget van 154 miljoen dollar en omvat de bouw van woningen, infrastructuur en andere voorzieningen voor de getroffen gemeenschappen, alsmede teruggave van land. Deze zaak schept een historisch precedent voor het rechtzetten van schendingen van de rechten van inheemse volken in de afgelopen decennia en van aanhoudende landconflicten. Verder oordeelde een lokale rechtbank in Sipicapa in augustus 2014 dat mijnbouwvergunningen en -activiteiten illegaal zijn als lokale gemeenschappen geen informatie hebben gekregen en niet zijn geraadpleegd. Deze uitspraak heeft juridische precedenten geschapen voor inheemse bewegingen die opkomen voor hun landrechten.
Culturele beperkingen
Op dit moment is er geen officiële erkenning van de Maya-cultuur als zodanig. De term “Mayavolk”, die in de overeenkomst van 1995 is gewijd, wordt in de plattelandsgemeenschappen nog steeds niet algemeen gebruikt; in de artikelen 42, 58 en 62 van de grondwet wordt hier echter wel enige nota van genomen.
Veel inheemse volkeren beschouwen het gebruik door de regering van heilige gronden (de zogenaamde “Mayaruїnes”) als winstgevende toeristische bestemmingen als een aantasting van hun spirituele rechten. Inheemse Guatemalteken hebben geen vrije toegang tot deze heilige plaatsen en er is geen regeringsbeleid dat het behoud op lange termijn of de bescherming van ceremoniële plaatsen als archeologische reservaten garandeert.
Weliswaar bestaat er wetgeving ter bescherming van inheemse kleding in openbare en particuliere scholen, maar individuele schoolfunctionarissen hebben het recht om hun eigen specifieke niet-meimanistische kledingvoorschriften op te leggen. Bovendien worden traditioneel geklede Maya-vrouwen, ongeacht hun inkomensniveau, nog steeds gediscrimineerd op alle gebieden van het maatschappelijk leven.
Er is ook nog steeds verzet tegen verplicht tweetalig onderwijs dat in bepaalde inheemse gebieden door onderwijzers wordt gegeven. Dit betekent dat zelfs de kinderen die in dichtbevolkte inheemse gemeenten wonen, nog steeds in het Spaans worden onderwezen.
Verwacht wordt dat het groeiende aantal inheemse beroepskrachten op middelbaar niveau, zoals onderwijzers, verpleegsters, NGO-personeel en technisch personeel op diverse gebieden, en een steeds groter aantal universiteitsstudenten een steeds grotere invloed zullen gaan uitoefenen op de verwezenlijking van de rechten van inheemse volkeren.
Bronnenbeheer
Een van de belangrijkste problemen waar de Maya-gemeenschappen momenteel mee te maken hebben is de toenemende activiteit van de mijnbouwindustrie.
Volgens Rights Action, een in de VS gevestigde NGO die inheemse pogingen tot landherstel ondersteunt, hebben demonstranten in het Q’eqchi’ Mayadorp Chichipate, dat boven op een grote nikkelvoorraad ligt, beweerd dat mijnbouwbedrijven medeplichtig zijn aan de gedwongen verwijdering van inheemse bewoners om met de mijnbouw te beginnen. Inheemse gemeenschappen en milieuactivisten maken zich ook zorgen over de schade aan en vervuiling van waterbronnen door het gebruik van water uit het nabijgelegen Izabalmeer om nikkelsmeltovens te koelen met een snelheid van 200 liter per seconde. Botsingen tijdens een protest in mei 2017 leidden tot één dode en zes gewonden; ambachtelijke vissers zeggen dat de nikkelverwerking de lokale visserij heeft vervuild.
Het door de Guatemalteekse regering gepromote winningsindustriemodel en de bouw van grootschalige ontwikkelingsprojecten op inheems land zonder toestemming van de gemeenschap is een bron van voortdurende geschillen met verzetsbewegingen geweest. Deze conflicten worden nog verergerd door het feit dat de bestaande wettelijke mechanismen die beschikbaar zijn voor inheemse gemeenschappen die hun rechten op land en op vrije, voorafgaande en geïnformeerde toestemming willen verdedigen, geen effectieve instrumenten zijn voor dit doel. Inheemse landbouwers zijn ook in toenemende mate betrokken bij conflicten over het bezit van hun land. In 2013 meldde het ministerie voor Agrarische Aangelegenheden dat bijna 60 procent van de eisers van landconflicten inheemse boeren waren.
Het verzet van de gemeenschap heeft ook geleid tot de criminalisering van gerespecteerde inheemse ouderen. In 2016 werd een groep van 11 Maya Mam-activisten gearresteerd door de politie in de gemeenschap van San Pablo in het departement San Marcos; onder hen bevond zich de leidende voorouderlijke autoriteit Tata Oscar Sánchez Morales. Zij protesteerden tegen de Hidrosalá hydro-elektrische stuwdam, waarvoor volgens hen zonder toestemming van hun gemeenschap vergunning is verleend. Oscar Sánchez werd na twee maanden opsluiting in huisarrest vrijgelaten; zijn opsluiting leidde tot internationale verontwaardiging. Lokale activisten meldden dat er ongeveer 50 arrestatiebevelen in behandeling waren tegen de ouderlingen, wat een sfeer van angst creëerde in de gemeenschap.
Migratie
Guatemala’s lange burgeroorlog, voortdurende conflicten in verband met grootschalige ontwikkelings- of winningsprojecten en extreme armoede op het platteland hebben allemaal bijgedragen aan de migratie van inheemse volken van het platteland naar stedelijke gebieden, meestal naar Guatemala Stad. Deze migratie heeft de druk doen toenemen op een grootstedelijk gebied dat van oudsher geen behoorlijk beleid inzake ruimtelijke ordening heeft gevoerd, waardoor een groot deel – meer dan 40% – van de bevolking van de stad in sloppenwijken of sloppenwijken woont. Volgens dit patroon hebben inheemse mensen die naar Guatemala Stad en andere stedelijke gebieden migreren zich gevestigd of gevestigd in informele en ongeplande stedelijke ruimten of sloppenwijken die niet beschikken over goede openbare basisvoorzieningen, zoals water en gezondheidszorg, en die vaak gelegen zijn in gevaarlijke of ontoegankelijke gebieden.
Inheemse mensen in Guatemala’s stedelijke gebieden worden in hoge mate gediscrimineerd en uitgesloten op grond van hun etnische achtergrond, kleding en taal. Aangezien velen geen Spaans spreken en hun traditionele kleding dragen, worden zij gemarginaliseerd van de formele arbeidsmarkt, waardoor hun kansen op toegang tot sociale zekerheid en een beter inkomen beperkt worden. Volgens één schatting is bijvoorbeeld 80% van de dienstmeisjes die in particuliere woningen werken, inheems. Vanwege hun concentratie in dergelijke laagbetaalde banen, mobiliseren inheemse families in de stedelijke gebieden van Guatemala al hun leden, inclusief kinderen, om te werken.
Bijgewerkt januari 2018