Angles

Angles

Wprowadzenie

2Pomysły wysuwane przez Mary Daly są często klasyfikowane jako odnoszące się do radykalnej strony feminizmu, pomimo faktu, że ustanowiła ona wyraźny związek między myślą feministyczną a ekologizmem. Już w swoim tytule Daly ujawniła liminalną refleksję nad pojęciami kobiety i ekologii. Wspominając o prześladowaniach kobiet w różnych epokach historycznych i obszarach kulturowych – takich jak chińskie wiązanie stóp, okaleczanie genitaliów w Afryce czy polowania na czarownice w Europie – podkreśla istnienie związku między problemami ekologicznymi i zdrowotnymi kobiet. Daly zwraca również uwagę na inną kwestię: język, temat, który uważa za o wiele bardziej podstępny i trudniejszy do naświetlenia, ponieważ zbyt często jest on odsuwany na bok jako bezowocny spór. Daly eksponuje to, co uważa za trzy aspekty jednego problemu: zdominowany przez mężczyzn medykalizacji ciał kobiet, konieczność rekonceptualizacji naszych relacji do kobiet, jak również do środowiska, i niedoskonałości języka, do którego Daly sprzeciwia się konieczności gyno-centered orientacji języka i myśli.

3W tym samym roku, w nieco podobnym duchu, Susan Griffin opublikował Woman and Nature: The Roaring Inside Her. W sposób przypominający Daly, Griffin zerwała z tradycyjnym stylem akademickim i stworzyła beznamiętny poemat prozą, w którym obnaża hipokryzję zachodniego myślenia przemysłowego w odniesieniu do kobiet i środowiska. W całej książce autorka parafrazuje i wplata we własne teksty teksty o bardzo różnym pochodzeniu, takie jak traktaty ginekologiczne, podręczniki leśnictwa, wiersze i eseje naukowe. Efektem jest mocne zdemaskowanie obecnego od początku starożytności zachodniej poglądu, że kobiety są rzekomo bliższe naturze, a w konsekwencji muszą być, podobnie jak sama natura, poddane męskiej dominacji.

4 Podobnie jak Daly, Griffin stawia czoła patriarchalnym strukturom. Dekonstruuje głos patriarchatu od wewnątrz, pokazując, jak może być on pełen prekaryzacji, uprzedzeń i metafizycznej nieuczciwości. Również tutaj autorka atakuje język, który uważa za filar systemu patriarchalnego. Obnażając niespójności patriarchalnego dyskursu i domniemania, które udało mu się stworzyć za pomocą języka, Kobieta i natura ujawnia absurdalność i autorytaryzm dyskursywnego związku, który pomagał podporządkować sobie wszystko, co nie mieściło się w kategorii „białego mężczyzny”. W swojej pracy Griffin zaciera tradycyjne dualistyczne kategoryzacje poprzez polifoniczną metodę, jak również poprzez samą naturę książki: częściowo traktat akademicki, narrację i poemat. Cechy te są zarówno siłą, jak i słabością tej pracy.

5 To, co stało się z tą książką, było podobne do tego, co stało się z ruchem ekofeministycznym jako całością. Fakt, że książki tej nie można jednoznacznie zaklasyfikować jako eseju, powieści czy poematu – ale raczej jako wszystko naraz – zmuszał czytelnika do przemyślenia swojego stosunku do lektury i swoich narzędzi krytycznej analizy. Studiowanie tej książki w sposób fragmentaryczny, koncentrując się na przykład tylko na jej stronie poetyckiej lub eseistycznej, jest oczywiście możliwe, ale czegoś wtedy brakuje. Do tego tekstu należy podejść w sposób trans-generyczny, podobnie jak do ruchu, z którego się wywodzi. Ta wszechstronna perspektywa utrudniła książce wejście do kręgów akademickich: postrzegano ją jako nie dość konwencjonalną, uważano za zbyt „radykalną” lub, co gorsza, za „esencjalistyczną” – ponieważ zajmowała się problemem w sposób okrągły – historia książki jest bardzo reprezentatywna dla drogi ekofeminizmu.

6W zupełnie innym, ale nie mniej interdyscyplinarnym stylu Carolyn Merchant opublikowała The Death of Nature: Women, Ecology, and the Scientific Revolution w 1980 roku. Jej autorka jest profesorem historii nauk i etyki na Uniwersytecie Berkeley w Kalifornii. Merchant zdefiniowała Oświecenie jako czas, w którym nauka podjęła się fragmentaryzacji i rozbioru natury. Twierdziła, że zaowocowało to postrzeganiem natury jako bezwładnej i pustej, jako prostej wazy gotowej na przyjęcie ludzkiej kolonizacji, przypominającej kobiece ciało często postrzegane jako puste naczynie czekające na męskie nasienie, by stworzyć cud życia. Czerpiąc z krzyżujących się studiów nad feminizmem społecznym i ekologizmem, Śmierć natury pozwala na ukazanie pełnej historycznej panoramy przyczyn, dla których dominacja kobiet i eksploatacja natury mają wspólne korzenie w naukowym i ekonomicznym racjonalizmie istniejącym od średniowiecza.

7 Praca Merchant, z jej solidną dokumentacją historyczną, była wówczas u podstaw tego, co obecnie określa się mianem „feminizmu materialnego”. Choć ich idee są w zasadzie analogiczne, wydaje się, że to forma, jaką Daly i Griffin nadali swoim pracom, okazała się problematyczna. Dotyczy to zwłaszcza „Kobiety i natury” Griffin, która opiera się na gruntownej historycznej pracy badawczej i wszechstronnej analizie danych historycznych (jej źródła są często podobne do źródeł Merchant). Niestety, fakt, że pisarstwo Griffin nie było reprezentatywne dla tradycyjnego eseju, osłabił efekt danych, które wykorzystała. Jej pisarstwo w dużej mierze wykorzystywało subiektywizm, zmuszając czytelnika do odczuwania omawianej niesprawiedliwości poprzez naśladowanie jej w stylu pisania. Powstał w ten sposób tekst poetycki o wielkiej sile oddziaływania, ale też tłumiący zrozumienie tematu, który autorka podjęła. Forma książki jest równie wieloraka i niejednorodna jak tematyka ekofeminizmu, a niektóre jego odłamy mogą wydawać się kultowe. Jednak prace naukowe dostarczone przez ekofeministycznych badaczy z różnych dziedzin, a także ekofeministyczne narracje fabularne i niefabularne stanowią mocną podstawę transdyscyplinarnego ekofeministycznego pola badawczego, choć to właśnie kwestia transdyscyplinarności jest prawdziwą kością niezgody.

Za mało kątów, a za dużo „limeryków”?

8 Jak pokazał przykład Griffina, transdyscyplinarność ekofeminizmu od samego początku uznawana była za problematyczną. Z perspektywy czasu okazuje się, że to niezrozumienie nie wynikało z nielegalności ruchu czy jego nieistotności, ale raczej z jego transdyscyplinarności. Innymi słowy, atak na transdyscyplinarność ekofeminizmu był częścią ogólnej próby zdyskwalifikowania podejścia ekofeministycznego jako całości. Na przykład w czerwcu 1992 roku redaktorzy czasopisma „Signs” odrzucili artykuł o ekofeminizmie, argumentując to w następujący sposób: „ekofeminizm wydaje się dotyczyć wszystkiego na świecie feminizm sam w sobie wydaje się niemal wymazywany w procesie, gdy zawiera wszystkie ludy i wszystkie niesprawiedliwości, dostrajanie i różnicowanie traci na znaczeniu” (reprodukowane w Gaard 1993: 32-3). Przykład ten ilustruje fakt, że różnorodność podejść i zastosowań ekofeminizmu stanowiła problem dla tradycyjnych sposobów myślenia.

9Jednakże kilka lat później teoria ekofeministyczna zaczęła krzepnąć na całym świecie, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Opublikowano kilka przełomowych antologii, z których pierwszą było Reclaim the Earth, zredagowane przez Leonie Caldecott i Stephanie Leland w 1983 roku. Ten pierwszy prawdziwie transdyscyplinarny tom pozwolił uchwycić zdumiewającą różnorodność, z której składał się ekofeminizm:

Tom Caldecott i Leland przerzucił pomost nad późniejszym podziałem na teorię i aktywizm, oferując zarówno poezję, jak i badania naukowe, a także prace różnych feministek, w tym Wangari Maathai (Kenia) na temat Ruchu Zielonego Pasa, Rosalie Bertell (Kanada) o energii jądrowej i zdrowiu, Wilmette Brown (Wielka Brytania/USA) o ekologii czarnego getta, Martę Zabaletę (Argentyna) o Matkach z Plaza de Mayo, Manushi Collective (Indie) o dzieciobójstwie kobiet i Anitę Anand (Indie) o Chipko Andolan. (Estok et al. 2013: 29)

10 Choć mają podobne cele, teoria i ruchy oddolne funkcjonowały do tej pory w odmienny sposób. Reclaim the Earth było pierwszą pracą, która ustanowiła długotrwałe powiązania między dwiema sferami działania: aktywizmem i teorią. Dwa artykuły opublikowane w tym samym okresie pokazują „globalny rys” ruchu ekofeministycznego. W „Deeper than Deep Ecology: the Eco-Feminist Connection” (1984) Australijka Ariel Salleh proponuje poszerzenie refleksji nad ruchem głębokiej ekologii, który uważa za zbyt skoncentrowany na człowieku. Jej argumenty nakreśliły, co połączone podejście do ekologizmu i feminizmu mogłoby wnieść do ekologii jako całości, wyjaśniając, że pozwoliłoby to na bardziej etyczne traktowanie wszystkich żywych istot. W 1986 roku niemiecka socjolog Maria Mies opublikowała książkę „Patriarchat i akumulacja w skali światowej”, w której rozszerzyła teorię, którą wcześniej stosowała jedynie w swoich badaniach nad warunkami życia kobiet w Indiach. Sześć lat wcześniej Mies opublikowała książkę, w której piętnowała trudności napotykane przez indyjskie kobiety w walce z niezwykle aktywnym patriarchalnym duchem tego kraju (Mies 1980). To zainteresowanie zastosowaniem analiz ekofeministycznych do kraju indyjskiego pozwoliło na współpracę Mies z inną znaną ekofeministką, Vandaną Shivą.

11Oba reprezentatywne dla geograficznego rozproszenia badaczy ekofeministycznych, artykuły te otworzyły również drogę do dwóch innych, które były kluczowe dla ruchu: „Ecofeminism: an overview and discussion of positions and arguments” (1986) autorstwa Val Plumwood, oraz „Feminism and Ecology: Making Connections” autorstwa Karen Warren. Obie prace koncentrowały się na konieczności zrozumienia związków między feminizmem a ekologią i rozpoczęły tworzenie bardziej spójnej myśli ekofeministycznej. Dzięki tym pracom Karen Warren rozwinęła później swoją „logikę dominacji” (Warren 1990: 126-132), którą Val Plumwood określiła jako teorię „modelu mistrzowskiego” (Plumwood 1993: 23). Idee te były kluczowe dla ekofeminizmu, ponieważ to właśnie w ten sposób powiązania, które istniały głównie w ramach kapitalistycznego patriarchatu pomiędzy degradacją środowiska a uciskiem ze względu na płeć, pochodzenie etniczne, klasę społeczną czy orientację seksualną, zostały uwidocznione dzięki analizie środowiskowej i feministycznej.

12Analiza ta rzuciła światło na podwójną relację pomiędzy naturą a kobietami (lub innymi istotami uważanymi za „sfeminizowanych Innych”). Po pierwsze, w większej części świata kobiety wydają się bardziej cierpieć z powodu degradacji środowiska z powodu płciowego podziału pracy, który narzuca kobietom rolę opiekunek. Fakt, że to właśnie te kobiety są odpowiedzialne za znajdowanie drewna na opał, przynoszenie wody do domu, padlinożerców lub zdobywanie pożywienia, i tak dalej, stawia je na czele odczuwania rosnących ograniczeń związanych ze zmianami środowiskowymi (na przykład poprzez konieczność chodzenia coraz dalej po drewno i wodę). Analizę tę potwierdzają dane zebrane i przedstawione w Women and Environment in the Third World (1988), autorstwa Joan Davidson i Irene Dankelman, oraz w Staying Alive: Women, Ecology and Development (1989), autorstwa Vandany Shivy.

13Inny związek między kobietami a naturą rzekomo istnieje na poziomie konceptualnym. Związek ten został wyartykułowany w bardzo rozbieżny sposób, dlatego też trudno go wyjaśnić jako całość. Sedno problemu tkwi rzekomo w hierarchicznym i binarnym sposobie myślenia społeczeństw zachodnich lub społeczeństw pozostających pod wpływem Zachodu. Te struktury pojęciowe mają dominujący wpływ na sposób postrzegania i organizacji świata. Struktury binarne tworzą pary, w których jedna z nich jest zawsze konceptualnie zdewaluowana w stosunku do drugiej. Co więcej, ten zdewaluowany drugi jest prawie zawsze postrzegany jako bliższy naturze i bardziej sfeminizowany niż druga połowa pary (np. rozum/emocje lub cywilizowany/dziki). Te binarne struktury wydają się być uzasadnione, czasem nawet naturalne, podczas gdy, według ekofeministek, ponowna ocena naszej filozoficznej i konceptualnej percepcji pozwala lepiej zrozumieć sposób, w jaki zostały one w rzeczywistości społecznie i kulturowo skonstruowane i wzajemnie się wzmacniają.

14 W latach 90. ekofeminizm nie był już dziedziną w powijakach, ale raczej teorią krytyczną, którą można było zastosować do różnych dziedzin, czy to filozoficznych, socjologicznych czy semantycznych. Pod wpływem Murraya Bookchina, Janet Biehl i Ynestra King zaczęły rozwijać „ekofeminizm społeczny”, pojęcie bardzo bliskie temu, co dziś określa się mianem „bioregionalizmu”. W 1989 r. Carolyn Merchant opublikowała książkę Ecological Revolutions. Nature, Gender and Science in New England; Barba Noske, Humans and Other Animals: Beyond the Boundaries of Anthropology oraz Judith Plant, Healing the Wounds: The Promise of Ecofeminism. Pierwsze dwie z nich w klasyczny eseistyczny sposób prześledziły ewolucję myśli ekofeministycznej, a także pragnienie ruchu, by zwalczyć binaryzm tradycyjnie obecny w zachodnich społeczeństwach i uwidocznić wzajemnie powiązane wzory dominacji. Czyniąc to, pisma te kontynuowały to, co zaczęły robić takie osoby jak Merchant, Plumwood, Salleh, Radford-Ruether i Mies, pokazując, jak wzbogacająca może być wizja skupiająca się jednocześnie na płci i środowisku.

15Antologie opublikowane w 1989 i 1990 roku potwierdziły znaczenie niektórych z uczestniczek ruchu, których prace szybko stały się zwornikami ruchu ekofeministycznego: Shiva (1988), Kheel (1988), King (1989), Spretnak (1982), Starhawk (1979, 1982) czy Radford Ruether (1983). Obie prace zawierały eseje odnoszące się do dekonstrukcji myślenia binarnego, a także wiersze, prace naukowe, mity filozoficzne itd. Inne prace kontynuowały umacnianie tych idei, jak The Dreaded Comparison Marjorie Spiegel (1988), The Rape of the Wild Andrée Collard i Joyce Contrucci (1989), w ślad za The Lay of the Land Kołodnego (1975). Skupiając się na skorelowanych strukturach nauki i technologii, militaryzmu i łowiectwa, niewolnictwa i udomowienia, Collard i Contrucci opisują sposób, w jaki język, religie monoteistyczne i kultury patriarchalne legitymizują relację ze światem, która opiera się, a nawet jest skonstruowana na dominacji i podboju.

Przeszkadzająca „wszechogarniająca”

Skupiając się na celebracji duchowości bogiń i krytyce patriarchatu rozwiniętej w ekofeminizmie kulturowym, poststrukturaliści i inne feminizmy trzeciej fali przedstawiły wszystkie ekofeminizmy jako wyłącznie esencjalistyczne zrównanie kobiet z naturą, dyskredytując różnorodność argumentów i stanowisk ekofeminizmu. (Gaard 1992: 32)

17Jednakże wiele pism kontynuowało to, co rozpoczęły prace z poprzedniej dekady, a mianowicie: potępianie związku między kobietami, kobiecością i naturą oraz demaskowanie go jako wyniku konstrukcji społecznej. Prace akademickie przyniosły dowód na to, że te społeczne konstrukcje, podobnie jak społeczeństwo, z którego się wywodzą, są kontekstualnie zakotwiczone i mobilne, a nie ahistoryczne i stałe, jak twierdzą ekofeministki kulturowe. Przyjmując nowomaterialistyczny punkt widzenia, prace takich myślicielek jak Lori Gruen (1993), Donna Haraway (1991) i Irene Diamond (1994) analizują strukturyzację konceptualnego związku między kobietami a naturą. W ten sposób ekofeministyczna teoria lat 90. poszła o krok dalej, nie tylko wydobywając na światło dzienne rozmaite powiązania istniejące między strukturami opresji, ale także skupiając swoją analizę na samej strukturze opresji.

Ekofeministki nalegają, że rodzaj logiki dominacji używanej do uzasadniania dominacji ludzi ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne lub status klasowy jest również używany do uzasadniania dominacji przyrody. Ponieważ eliminowanie logiki dominacji jest częścią feministycznej krytyki – czy to krytyki patriarchatu, kultury białej supremacji, czy imperializmu – ekofeministki nalegają, aby naturyzm był właściwie postrzegany jako integralna część każdego feministycznego ruchu solidarnościowego mającego na celu położenie kresu seksistowskiej opresji i logice dominacji, która jest jej konceptualną podstawą. Ponieważ ostatecznie te związki między seksizmem i naturyzmem są konceptualne – osadzone w opresyjnych ramach konceptualnych – logika tradycyjnego feminizmu prowadzi do przyjęcia feminizmu ekologicznego. (Warren 1990: 130)

19Według Karen Warren jest to jeden z powodów, które służą uzasadnieniu wspólnej walki ekologizmu i feminizmu w formie ekofeminizmu. Inny powód można również znaleźć w sposobie, w jaki płeć i natura zostały skonceptualizowane w zachodnim społeczeństwie patriarchalnym:

Tak jak koncepcje płci są społecznie skonstruowane, tak samo koncepcje natury. Oczywiście, twierdzenie, że kobiety i natura są konstrukcjami społecznymi nie wymaga od nikogo zaprzeczenia, że istnieją prawdziwi ludzie i prawdziwe drzewa, rzeki i rośliny. Sugeruje ono po prostu, że to, jak postrzegane są kobiety i przyroda, jest kwestią rzeczywistości historycznej i społecznej. Koncepcje te różnią się międzykulturowo i w zależności od okresu historycznego. W rezultacie każda dyskusja o „ucisku lub dominacji natury” odnosi się do historycznie określonych form społecznego zdominowania nie-ludzkiej natury przez ludzi, tak jak dyskusja o „dominacji kobiet” odnosi się do historycznie określonych form społecznego zdominowania kobiet przez mężczyzn. wiąże się z wykazaniem, że w ramach patriarchatu feminizacja natury i naturalizacja kobiet były kluczowe dla historycznie udanego podporządkowania ich obu. (Warren 1990: 131)

20Jednakże, pomimo pozornie solidnych podstaw teoretycznych idei ekofeministycznych, zaczęły pojawiać się ostre antagonizmy z zarzutami o esencjalizm. Niektórzy autorzy zostali zaklasyfikowani jako „niebezpieczni”, ponieważ ich prace zostały uznane za zbyt uniwersalizujące lub zdawały się podtrzymywać ideę istnienia uniwersalnej kobiecej natury lub biologicznie zdeterminowanej kobiecości.

21Szczegółowe punkty kontrowersji dotyczące esencjalistycznego odchylenia ekofeminizmu stały się tak złożone, że opisywanie każdego szczegółu tej kontrowersji odciągnęłoby nas od celu tego artykułu. Starając się utrzymać na dystans esencjalistyczne zarzuty, wiele feministycznych i ekofeministycznych uczonych umniejszało ekofeminizm w ogóle. W „Ecofeminism Revisited: Rejecting Essentialism and Re-Placing Species in a Material Feminist Environmentalism”, Greta Gaard proponuje interesującą syntezę różnych dyskusji na temat rzekomego esencjalizmu niektórych podejść ekofeministycznych z lat 90. W innym artykule, „Misunderstanding Ecofeminism”, autorka wyjaśnia, jak powtarzające się ataki, których ekofeminizm musiał doświadczyć, wynikają – jak twierdzi – z niezrozumienia:

Odmowa poważnego traktowania ekofeminizmu w kręgach znormalizowanego dyskursu feministycznego przybrała dwie formy: po pierwsze, ekofeminizm jest błędny; po drugie, ekofeminizm nie jest traktowany poważnie, ponieważ uczynienie tego wymagałoby przemyślenia całej struktury feminizmu. Ponieważ te wyjaśnienia wzajemnie się wykluczają, oba nie mogą być prawdziwe. Warto zauważyć, że jednoczesne utrzymywanie dwóch sprzecznych przekonań jako prawdziwych jest rodzajem dwójmyślenia, które charakteryzuje systemy opresji i służy utrzymaniu niższej klasy społecznej sparaliżowanej paradoksem. To, że establishmentowy feminizm używa teraz tej strategii, świadczy o hegemonicznym statusie, jaki feminizm osiągnął – a zatem jest to sygnał ostrzegawczy, co do tego, jak bardzo powinien być wiarygodny. Ekofeminizm jest powszechnie uważany za „błędny”, ponieważ krytycy przedstawili jego teorię jako opartą na związku kobiety z naturą: Ale ten zarzut może być postawiony tylko przez zwykłe nieporozumienie, czystą ignorancję lub umyślne przeinaczenie (Gaard 1992: 21)

23 Chociaż bardziej ogólne ruchy feministyczne bez końca odrzucały te idee, muszą one być brane pod uwagę przy próbie historycznej kontekstualizacji ruchów feministycznych w ogóle – choćby po to, by przyznać, że są one tylko małą częścią znacznie większej całości i że w żadnym wypadku nie powinny być do niej zastępowane. Ważne jest, aby pamiętać, że to samo dotyczy idei głoszonych przez kulturowy ekofeminizm, który reprezentuje jedynie niewielką część większego ruchu. Tak samo jak nie można odrzucić wszystkich form feminizmu pod pretekstem, że niektóre z jego gałęzi są różnicujące lub kulturowe, tak samo nie można odrzucić całej ideologii ekofeministycznej tylko dlatego, że niektórzy jej zwolennicy opierają swoje założenia na „istnieniu z góry założonego związku” (Brugeron 2009: 1) między „eko” i „kobiecością”, który łączy naturę i biologiczne cechy kobiet.

24Używanie specyficznych cech charakterystycznych dla wyraźnie kulturowego lub duchowego odłamu ruchu w celu przedstawienia ich jako nieodłącznych cech bardziej ogólnego nurtu myślowego jest posunięciem, które samo w sobie można nazwać esencjalistycznym, ponieważ sprowadza się do „przeinaczania części za całość” (Gaard 1992: 21). W związku z tym wydaje się, że większość ruchów feministycznych, które odrzuciły ekofeminizm w całości z powodu pomieszania części z całością, w rzeczywistości zastosowała to samo myślenie systemów patriarchalnych, które od początku starały się zwalczać.

25 Ilustruje to to, o co ruch ekofeministyczny obwinia ruchy feministyczne i ekologiczne: reprodukują one dokładnie tę samą dualistyczną strukturę myślową (a więc także leżącą u jej podstaw logikę dominacji), którą zamierzają zwalczać w systemach patriarchalnych i antropocentrycznych. Ta reprodukcja „dualności hierarchii wartości”, termin użyty przez Warren (1993: 255), naśladuje dychotomie odrzucane przez większość ruchów feministycznych, takie jak ciało/umysł, kobieta/mężczyzna, emocja/rozsądek, etc., które ekofeministyczni badacze rozszerzyli na inne dualistyczne struktury, takie jak natura/kultura, biały/niebiały, człowiek/nieczłowiek, etc. Jeśli podążymy za teorią Warrena i Plumwooda, zgodnie z którą zaklasyfikowanie do jednej lub drugiej kategorii powoduje konceptualną koalescencję różnych składników tych dychotomii, dychotomia esencjalistyczna/konstruktywistyczna prowadzi do dyskredytacji całego ruchu ekofeministycznego, ponieważ jest on wówczas kojarzony z tym, co naturalne (kategorią, która jest powszechnie krytykowana), w przeciwieństwie do tego, co kulturowe.

26W ten sam sposób, w jaki analiza wyłącznie socjalistyczna lub feministyczna może zostać uznana za redukcjonistyczną, ponieważ zajmuje się tylko jedną stroną zagadnienia, które oczywiście ma różne oblicza, musimy zadać sobie pytanie, w świetle obecnego kryzysu społecznego i środowiskowego, czy dychotomia esencjalistyczna/konstruktywistyczna pozostaje uprawniona jako podejście do ekofeminizmu. Pytanie to zostało postawione już w 1989 roku przez Dianę Fuss w jej książce Essentially Speaking: Feminism, Nature & Difference, ale znaczenie idei Fuss zostało zmiecione przez zamieszanie strachu, jakie słowo „esencjalistyczny” wywołało wokół ruchu ekofeministycznego. Fuss opowiadała się za wycofaniem się z opozycji esencjalizm-konstrukcjonizm, ponieważ uważała ją za źródło wielu negatywnych reakcji w odniesieniu do feminizmów i ekofeminizmów w ostatnich dekadach: „można również utrzymywać, że ten sam spór stworzył obecny impas w feminizmie, impas oparty na trudności w teoretyzowaniu tego, co społeczne w odniesieniu do tego, co naturalne, lub tego, co teoretyczne w odniesieniu do tego, co polityczne” (Fuss 1990: 1).

27Według niej problem wywołany przez tę dychotomię nie wynikał z faktycznej esencjalistycznej jakości idei, ale z podejrzenia o esencjalizm, które całkowicie paraliżowało kontynuację analizy:

Niewiele innych słów w słowniku współczesnej teorii krytycznej jest tak uporczywie złośliwych, tak mało przesłuchiwanych i tak przewidywalnie przywoływanych jako termin nieomylnej krytyki. Czysta retoryczna siła esencjalizmu jako wyrazu dezaprobaty i lekceważenia została dla mnie ostatnio udramatyzowana na zajęciach, kiedy jedna z moich najbardziej teoretycznie wyrafinowanych studentek, mająca za sobą cały ciężar najnowszej teorii feministycznej, usiłowała przekonać mnie, że marksistowsko-feministyczny tekst, który jej przydzieliłem, nie zasługuje na nasze poważne rozważania. Moja odpowiedź na zarzut tej studentki mogłaby również posłużyć za motto tej książki: esencjalizm sam w sobie nie jest ani dobry, ani zły, postępowy ani reakcyjny, korzystny ani niebezpieczny. Pytanie, które powinniśmy zadać, nie brzmi: „czy ten tekst jest esencjalistyczny (a zatem 'zły’)?”, ale raczej: „jeśli ten tekst jest esencjalistyczny, to co motywuje jego zastosowanie?”. W jaki sposób znak „esencji” krąży w różnych współczesnych debatach krytycznych? Gdzie, jak i dlaczego jest on przywoływany? Jakie są jego polityczne i tekstowe skutki? To są, według mnie, pytania bardziej interesujące i ostatecznie trudniejsze. (Fuss xi)

28W skrócie, jeśli rozumie się teorie ekofeministyczne jako milczącą deklarację biologicznej więzi między kobietami a naturą, ruch ten może oczywiście wydawać się szkodliwy zarówno dla zmiany statusu kobiet, jak i dla ewolucji w nadużywaniu eksploatacji natury w przemysłowych społeczeństwach Zachodu. Jednakże, zamiast odwracać się od nowych teorii pod pretekstem, że niektórzy z ich zwolenników mogliby, być może, przejawiać esencjalistyczne idee, bardziej interesujące byłoby zadanie pytania z krytycznej perspektywy, aby dowiedzieć się, czy ten esencjalizm mógłby być interesujący w koniecznej odnowie naszych koncepcji świata. Jeśli odpowiedź brzmi „nie”, wtedy mielibyśmy solidny powód, by nie interesować się ideami wyrażonymi w tych tekstach. Ale jeśli istnieje choćby najmniejsza możliwość, że odpowiedź będzie twierdząca („tak, nawet te esencjalistyczne teksty mogą być interesujące w odnowie naszych koncepcji świata”), to czy nie ryzykujemy utraty ważnego elementu, odrzucając cały nurt myślowy tylko z powodu kilku „wolnych duchów” w jego gronie? Widząc wrogość, z jaką ekofeminizm został przyjęty, w pewnym momencie rzeczywiście wydawało się, że świat akademicki jest skłonny podjąć ryzyko utraty ważnych elementów myśli ekofeministycznej, krótko mówiąc, wyglądało to tak, jakby akademicy byli skłonni wylać dziecko z kąpielą.

Gdy literatura pozwala na zadośćuczynienie

29W 1998 roku Patrick D. Murphy i Greta Gaard wydali wspólnie Ecofeminist Literary Criticism: Theory, Interpretation, Pedagogy, wzbogaconą wersję numeru specjalnego, który zredagowali na ten sam temat dla czasopisma ISLE: Interdisciplinary Studies in Literature and Environment w 1996 roku. Ta zbieżność teorii aktywistycznych i literackich oferowała różnorodność analiz, które czerpały z feministycznej historii ekologicznej w celu zwielokrotnienia sposobów, w jakie ekofeministyczna krytyka literacka może być zastosowana w praktyce. W przeciwieństwie do innych prac teoretycznych, które przemilczały problematyczną „esencjalistyczną” stronę kulturowego ekofeminizmu, obie redaktorki odniosły się do szerokiej różnorodności stanowisk w ramach ruchu i nawiązały do tych problemów, które pojawiły się w odniesieniu do kulturowego ekofeminizmu już w Przedmowie do książki. Jednak zamiast uważać, że problemy te należy odrzucić, aby lepiej zrozumieć resztę ruchu, redaktorki skupiają się na fakcie, że różnorodność jest niezbędnym składnikiem ruchu ekofeministycznego, którego nie należy odrzucać z powodu pewnych rozbieżnych punktów widzenia.

30Krytyka literacka, która rozwinęła się z ekofeministycznej teorii społecznej, miała szczególne znaczenie z różnych powodów: po pierwsze, oferowała możliwość porzucenia wspomnianych wcześniej bezowocnych debat na temat esencjalizmu, a co ważniejsze, stawiała te pytania, które, jak twierdzi Diana Fuss, mogą sprawić, że nasze krytyczne podejścia staną się bardziej wszechstronne, a przez to bardziej odpowiednie dla nowego sposobu zamieszkiwania świata. Podczas gdy coraz większa liczba badaczy zdawała się odwracać od ekofeminizmu – lub przynajmniej unikali używania tego terminu, by nie narazić się na kompromitację – to nowe zastosowanie teorii ekofeministycznych pozwoliło na powrót do łask ruchu jako całości. Choć ogromna różnorodność możliwych podejść i zastosowań skłaniała niektórych do przepowiadania końca ekofeminizmu, przełom XXI wieku przyniósł niezbadane dotąd zastosowania.

31Nawet jeśli Gaard i Murphy zapoczątkowały tak zwaną „ekofeministyczną krytykę literacką” i jako pierwsze użyły ekofeminizmu jako nowego sposobu uprawiania analizy krytycznoliterackiej, należy zauważyć, że zarówno Annette Kolodny (1975, 1984), jak i Susan Griffin (1978) już wcześniej tworzyły analizy literackie, dla których punktem wyjścia był ekofeminizm.

32 Prawdą jest, że literatura oferuje coś, co moglibyśmy nazwać zamkniętą sferą, w ramach której możliwe jest wprowadzenie w życie teorii ekofeministycznych w sposób, który wydaje się mniej problematyczny dla naszych krytycznych umysłów. W zastosowaniu do literatury kąty kategorii, którymi operują nasze umysły, są mniej rozdarte na liminalność niż w zastosowaniu do praktycznej filozofii społecznej ekofeminizmu. Biorąc pod uwagę ograniczone pole zastosowania – czy to do literatury ekofeministycznej, czy do krytyki literackiej – wydaje się, że łatwiej jest zaakceptować te idee, gdy odnoszą się one do tekstu, niż gdy dotyczą globalnego światopoglądu. Subiektywność (to słowo nie powinno przyprawiać nas o drżenie), która wchodzi w grę (czy to przy pisaniu, czy analizowaniu tekstu, czy nawet przy samym wyborze tekstu), pozwala zaakceptować idee ekofeministyczne w mniej problematyczny sposób. W istocie to, co jest brane pod uwagę, to postrzeganie świata przez jednego autora. Jako takie można je uznać za mniej kontrowersyjne, gdyż przyjęcie tych słów za prawdziwe, trafne czy wartościowe staje się wtedy kwestią subiektywną, osobistą. Z jednej strony analiza tekstu pozwala uprościć sposób podejścia do ruchu ekofeministycznego, z drugiej zaś pozwala lepiej zrozumieć idee głoszone przez ekofeminizm:

Literatura, z samej swojej definicji w naszym społeczeństwie, służy do upraktycznienia teorii, do przekształcenia złożonej filozofii w konkretne doświadczenie poprzez wyobraźnię. Ponieważ ekofeminizm proponuje bycie bardziej sposobem życia niż teorią, literatura wydaje się naturalnym medium dla rozpowszechniania jego idei i praktyk. Poprzez włączenie założeń ekofeminizmu do literatury, ludzie mogą odkryć drogi dyskusji prowadzące do praktycznego zastosowania jego teorii. Pierwszym krokiem jest jednak uświadomienie ludziom problemów i wzajemnych powiązań życia, przyczyny i skutku, a także potrzeby wzięcia osobistej odpowiedzialności za konsekwencje naszych działań. (Bennett 2012: 10)

Literatura jako punkt wyjścia dla nowej transdyscyplinarności

Raczej niż po prostu krytykując lub odwracając binaria, narracja afektywna tworzy fundament dla redefinicji tego, co ludzkie; koncentrując się na doświadczeniach, które wiążą się ze złożonymi interakcjami między umysłem a ciałem, lub między człowiekiem a środowiskiem, niszczy iluzję ich oddzielenia i pozwala na rozważania dotyczące uczestnictwa człowieka w dynamicznych relacjach z nie-ludzką naturą. (Estok et al. 2013: 11)

34Jako młoda badaczka zajmująca się ekofeminizmem, byłam świadkiem ważnej zmiany w obrębie mojego własnego pola badawczego, a mianowicie studiów amerykańskich i anglofońskich. Moja praca przeszła od bycia postrzeganą jako coś zupełnie obcego i potencjalnie niebezpiecznego do nowego, modnego tematu, kolejnej najlepszej rzeczy. Ten nowo odnaleziony sukces potwierdza fakt, że teksty ekofeministyczne wchodzą (choć powoli) do korpusu akademickiego lub nowe ekscytujące projekty, takie jak nowy zbiór „Sorcières” wydawnictwa Cambourakis, który ilustruje, jak literatura może być pomocna w rozpowszechnianiu idei. Wiele konferencji i międzynarodowych sympozjów dotyczyło tematów związanych z ekokrytyką, ekokrytyką feministyczną, a co za tym idzie, również z ekofeminizmem, i wciąż organizowane są kolejne. Ekofeminizm można uznać za obiecujące transdyscyplinarne narzędzie krytyczne, które – zarówno na poziomie literackim, społecznym, jak i środowiskowym – nadal kładzie nacisk na wielość punktów widzenia i liminalność granic, aby badania były w pełni reprezentatywne dla kulturowej i biologicznej różnorodności naszej planety.