Zacznij od… Sumerian
Każdego miesiąca Assistant Research Scholar Patrick J. Burns przeprowadza wywiad z członkiem naszej społeczności badawczej na temat starożytnego języka, którego uczy lub uczył w ISAW i zbiera odniesienia do rekomendowanych podręczników, gramatyk, leksyki i innych zasobów do nauki języka w Bibliotece ISAW, Bibliotekach NYU i online.
Sumeryjski jest najstarszym językiem, który możemy odczytać, który dotarł do nas ze starożytności, z zachowanymi glinianymi tabliczkami pochodzącymi z okresu około 3200 p.n.e. Jako język mówiony prawdopodobnie umarł. Jako język mówiony, prawdopodobnie wymarł około połowy drugiego tysiąclecia, ale nadal był używany jako język literacki przez co najmniej kolejne 900 lat. Istnieją dowody na to, że był kopiowany i studiowany jeszcze za życia Aleksandra, a być może nawet w drugim wieku naszej ery. Jednak już w 1800 roku p.n.e., a być może nawet znacznie wcześniej, akkadyjski – czyli babiloński i asyryjski – stał się dominującym językiem potocznym w tym regionie. Sumeryjski jest zapisywany pismem klinowym, pismem składającym się z klinowych znaków powstałych przez odciskanie wilgotnych glinianych tabliczek zaostrzonym końcem trzcinowego rylca. Najwcześniejsze zachowane tabliczki to przede wszystkim zapisy administracyjne i materiały dydaktyczne z końca czwartego tysiąclecia, ale z czasem literatura sumeryjska objęła szeroki wachlarz form i gatunków. Mamy inskrypcje królewskie, takie jak Cylindry z Gudei, jak również wczesne przykłady poezji epickiej, takie jak Materia z Aratty. Mity, hymny, lamenty, literatura mądrościowa, jak również to, co Thorkild Jacobsen nazywa „gatunkami praktycznymi”, takimi jak teksty gramatyczne, listy dat i prace matematyczne, wszystko to dotarło do nas w języku sumeryjskim.
Kiedy usłyszałam, że Gina Konstantopoulos, badaczka podoktorska na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu w Helsinkach i była ISAW Visiting Assistant Professor, uczy w tym semestrze lektury ukierunkowanej na język sumeryjski, moje zainteresowanie było bardzo duże. Jak ktoś zainteresowany tym językiem mógłby zacząć i co mamy pod ręką w bibliotece, żeby mu w tym pomóc? Usiadłam ostatnio z Konstantopoulos, która uzyskała doktorat z badań nad starożytnym Bliskim Wschodem na Uniwersytecie Michigan, aby porozmawiać o nauce języka sumeryjskiego. Oto jej rekomendacje, od gramatyk do leksyki, od tekstów do tłumaczeń, i gdzie możesz je znaleźć podczas pobytu w ISAW.
Konstantopoulos zaczęła naukę sumeryjskiego jako studentka studiów magisterskich w Michigan, ucząc się tego języka razem z akkadyjskim. Jej zainteresowanie wywodziło się pierwotnie ze starożytnej religii, ale wkrótce przyciągnęło ją wewnętrzne funkcjonowanie samego języka, tym bardziej, że był on izolowanym językiem. Wspomina, że szczególnie przyciągnęły ją Cylindry Gudei w Luwrze – najdłuższy zachowany fragment tekstu sumeryjskiego. Konstantopoulos pamięta, że przyciągnęła ją gramatyka pewnej linii na Cylindrze A – „No dalej, dalej! Powinniśmy pójść i powiedzieć jej!”- i jak w początkowym powtórzeniu skryby usłyszała ludzki głos, który pozostał z nami przez tysiąclecia. Konstantopoulos uczył się tego języka z instruktorem z Michigan poprzez bezpośrednią lekturę pierwotnych tekstów uzupełnioną o szereg gramatyk. Ale to może być wyzwaniem dla kogoś, kto próbuje zacząć na własną rękę, ponieważ jak żartuje Konstantopoulos, podążając za Diakonoffem, „jest tyle gramatyk języka sumeryjskiego, ilu jest Sumerologów.”
Tradycyjną drogą do nauki sumeryjskiego jest nauczenie się najpierw akkadyjskiego. To pomaga przezwyciężyć pierwszą poważną przeszkodę w przyswajaniu języka, mianowicie, system pisma klinowego. Tak więc, dla studenta zainteresowanego podążaniem tą ścieżką, książka taka jak J. Huegneghard’s A Grammar of Akkadian może być miejscem do rozpoczęcia nauki. Ale dla tych, którzy chcą zagłębić się bezpośrednio w język sumeryjski, Konstantopoulos zwraca uwagę na następujące źródła. D.A. Foxvog opublikował swoje Wprowadzenie do gramatyki sumeryjskiej bezpośrednio w kolekcji preprintów Cuneiform Digital Library Initiative (CDLI). Książka zawiera przegląd systemu pisma, kompletną gramatykę i garść ćwiczeń do powtórzenia. Używany w połączeniu z Elementarnym słownikiem sumeryjskim Foxvoga, tekst ten oferuje ciekawskim studentom punkt wejścia do tego języka. (Początkującym może się również przydać J. L. Hayes’s Manual of Sumerian Grammar and Texts oraz G. Zólyomi’s An Introduction to the Grammar of Sumerian .)
Listy znaków okażą się niezbędne, gdy będziesz postępował w języku sumeryjskim. Konstantopoulos wskazuje na Altbabylonische Zeichenliste der sumerisch-literarischen Texte C. Mittermayera jako doskonały, choć trudny do znalezienia, zasób. Praca Mittermayera zbiera 480 znaków pisma klinowego z tekstów literackich okresu starobabilońskiego, uzupełnionych o cytaty i komentarze. Akkadyjskie listy znaków (jak ta, którą można znaleźć w książce D. B. Millera An Akkadian Handbook: Helps, Paradigms, Glossary, Logograms, and Sign List ) mogą być również pomocne w rozwijaniu biegłości z sumeryjskim systemem pisma.
Pytany o polecenie słownika dla sumeryjskich studentów, Konstantopoulos zawahał się, mówiąc, że nie ma jeszcze kompletnej, wszechstronnej pracy w stylu The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago (CAD) . Być może najbardziej użytecznym zasobem w języku angielskim jest Electronic Pennsylvania Sumerian Dictionary (ePSD), trwający projekt leksykonu online języka sumeryjskiego – rozszerzenie projektu drukowanego rozpoczętego w 1976 r., The Sumerian Dictionary of the University Museum of the University of Pennsylvania – który obejmuje teksty pisma klinowego ze starożytnego Iraku między 2700 a 1600 r. p.n.e. ePSD pozwala na wyszukiwanie w języku angielskim podstawowych definicji wraz z cytatami z tekstów sumeryjskich oraz szeregiem statystyk użycia, w tym m.in. częstotliwością ogólną, częstotliwością według daty, formami odrębnymi. Dodatkowo, słowa w ePSD zawierają odnośniki z haseł leksykonu do wszystkich miejsc, w których występują w korpusie liczącym około 90,000 tekstów. Dla początkujących studentów, którzy dobrze znają język francuski, lepszym rozwiązaniem może być Lexique sumérien-français P. Attingera (dostępny online). Innym glosariuszem online wartym uwagi jest Leipzig-Münchner Sumerischer Zettelkasten .
Jedną z zalet ePSD jest to, że strona jest połączona z innymi sumeryjskimi tekstami online, takimi jak UCLA’s Cuneiform Digital Library i Oxford’s Electronic Text Corpus of Sumerian Literature (ETCSL) . CDLI to portal internetowy, który gromadzi tabliczki z pismem klinowym, inskrypcje i inne artefakty tekstowe do badań z otwartym dostępem. W ramach projektu skatalogowano, sfotografowano i zdigitalizowano ponad 320.000 artefaktów, z których prawie połowa zawiera tekst sumeryjski. ETCSL prezentuje transliteracje i angielskie tłumaczenia sumeryjskich tekstów literackich, jak również bibliografię i informacje źródłowe. (Strona zawiera również „Skonsolidowaną bibliografię literatury sumeryjskiej”, którą studenci mogą uznać za przydatną). Korpus zawiera teksty sumeryjskie w transliteracji, angielskie tłumaczenia prozy oraz informacje bibliograficzne dla każdego utworu. Transliteracje i tłumaczenia mogą być wyszukiwane, przeglądane i czytane online za pomocą narzędzi dostępnych na stronie. Istnieje również Electronic Text Corpus of Sumerian Royal Inscriptions , część projektu Open Richly Annotated Cuneiform Corpus (ORACC), w którym znajdują się napisy, które zostały poddane transliteracji, przetłumaczone na angielski i węgierski oraz opatrzone przypisami morfologicznymi.
Studenci poszukujący solidnego źródła drukowanego dla sumeryjskich tekstów pierwotnych mogą zwrócić się do A Sumerian Reader K. Volka. Lektura zawiera 44 teksty, od inskrypcji królewskich po dokumenty prawne i ekonomiczne, nie zawiera jednak żadnych tekstów literackich. Lektor ten – liczący 110 stron – jest pełen pomocnych materiałów dla ucznia: teksty, transliteracje, lista znaków, tablice fonologiczne, słowniki słownictwa, bóstw, osób, miejsc, dat, budynków i świąt. Poza Volk, Konstantopoulos wyjaśnia jednak, że wiele materiałów źródłowych ma tendencję do pojawiania się w artykułach naukowych.
As for translations, Konstantopoulos poleca kilka tomów, które obejmują zakres literatury sumeryjskiej. W The Harp that Once… , T. Jacobsen przedstawia przekłady wierszy poezji sumeryjskiej z wprowadzeniami i notami dla szerokiego grona odbiorców. (Jacobsen opisuje swoje tłumaczenie jako „wysoką prozę i krótkie wiersze”, ale ogólny efekt jest tłumaczeniem wierszowym). Inną doskonałą opcją jest The Literature of Ancient Sumer pod redakcją J. Blacka, G. Cunninghama, E. Robsona i G. Zólyomi. Tom ten jest obszerną antologią zachowanych tekstów sumeryjskich – choć nie tak obszerną jak ETCSL, z której jest zaczerpnięty. Obejmuje on pełen zakres gatunków i korzysta z (znacznego) rozwoju rozumienia języka sumeryjskiego od czasu publikacji tomu Jacobsena. Sam wstęp do The Literature of Ancient Sumer można polecić jako ogólny przegląd epoki i jej dorobku literackiego, nie mówiąc już o przeglądzie rozszyfrowania języka i jego lepszego zrozumienia w ciągu ostatniego półtora wieku. Bardziej ukierunkowana, ale z pewnością interesująca dla studentów zainteresowanych rozwojem literatury mezopotamskiej jest książka H. L. J. Vanstiphouta Epics of Sumerian Kings: The Matter of Aratta , która obejmuje najwcześniejsze znane przykłady poezji epickiej. Szczególnie interesujący dla uczących się języka jest drugi z prezentowanych tu eposów, „Enmerkar and the Lord of Aratta”, który opowiada zarówno proto-wieżę Babel o interakcji językowej, jak i mityczny wynalazek pisma. Konstantopoulos ostrzega studentów, że rozumienie i interpretacja języka sumeryjskiego wciąż się rozwija i z tego powodu, podobnie jak tłumaczenia. Zgadza się to dobrze z ostrzeżeniem Jacobsena zawartym we „Wstępie” do jego książki: „Tłumaczenia tutaj przedstawione mogą… być oferowane tylko jako subiektywna próba, choć taka, która mam szczerą nadzieję i ufam, że jest prawdziwa w swoich esencjach”. Uczeń jest poinformowany. To powiedziawszy, ktoś, kto uczy się sumeryjskiego równolegle z czytaniem tych tłumaczeń, jest prawdopodobnie dobrze nastawiony do trudności interpretacyjnych tego języka i szczególnie przychylny słowom Jacobsena.
Badanie języka nie może być oderwane od jego historycznego i kulturowego kontekstu. H. E. W. Crawforda edytowane tom The Sumerian World zawiera ponad trzydzieści rozdziałów na temat materialnych pozostałości, systemów rządowych, życia codziennego i sąsiednich społeczeństw, wśród innych tematów. Pobieżne wyobrażenie o miejscu Sumerów w stosunku do innych języków mezopotamskich można znaleźć w Cuneiform I. Finkela i J. Taylora, która oprócz sprawnego przeglądu pisma jest również pięknie ilustrowana zdjęciami kolekcji British Museum. Dodatkowy kontekst materialności języka sumeryjskiego i jego kontekstu historyczno-artystycznego można znaleźć we wczesnych rozdziałach Art of Mesopotamia Z. Bahrani. Ale być może najlepszym wprowadzeniem w tym momencie do samych tabliczek jest CDLI, która umieszcza obrazy artefaktów i związane z nimi teksty razem w platformie otwartego dostępu.
Na koniec należy wspomnieć, że całkowity nacisk w nauce języka pisma klinowego jest położony na czytanie, a nie na pisanie tekstów. Język był oczywiście zapisywany na glinianych tabliczkach za pomocą trzcinowego rylca i podczas gdy praca z gliną stała się wystarczająco powszechnym zajęciem w sumeryjskiej klasie, istnieje pewna sztuczność w odtwarzaniu znaków za pomocą pióra i papieru. Strona Cuneify Plus może pomóc w przekształceniu transliterowanych form w unicode pisma klinowego. Na przykład, wpisując „lugal” do interfejsu, możesz otrzymać z powrotem znak 𒈗. Ale jeśli naprawdę chcesz ćwiczyć wypisywanie znaków, jedna książka wyróżnia się jako próba przezwyciężenia sztuczności – D. Snell’s Workbook of Cuneiform Signs . Bazując na doświadczeniach Snella z nauką japońskiego kana, zachęcał on do „aktywnego używania znaków” (szczególnie w nauce Akkadii), aby „wiedza o znakach pozostała dłużej w uczniu.” Znaki w tym zeszycie ćwiczeń są podane w stylu neoasyryjskim i dlatego nie pasują do form widocznych w większości tekstów sumeryjskich. Niemniej jednak, stanowi on punkt wejścia do stosowanego pisma klinowego, i podczas gdy metoda nie wydaje się być powszechnie przyjęta, jeśli może istnieć coś takiego jak kultowy klasyk w nauczaniu języków starożytnych, to idiosynkratyczny podręcznik pisma klinowego Snella może nim być.
Dziękuję Jonathanowi Valkowi i Martinowi Worthingtonowi za ich sugestie dotyczące tego postu.