Soorten vulkanen
Wanneer magma aan de oppervlakte uitbarst, als lava, kan het verschillende soorten vulkanen vormen, afhankelijk van de viscositeit, of kleverigheid, van het magma, de hoeveelheid gas in het magma, de samenstelling van het magma en de manier waarop het magma aan de oppervlakte is gekomen. Strikt genomen zijn er twee grote vulkaantypes – een stratovulkaan en een schildvulkaan, hoewel er veel vulkanische kenmerken zijn die zich kunnen vormen uit uitgebarsten magma (zoals sintelkegels, of als lavakoepels) en ook processen die vulkanen vorm geven. In dit gedeelte kun je het verschil zien tussen stratovulkanen en schildvulkanen, en ook tussen lavakoepels en caldera’s.
In dit deel:
- Schildvulkaan
- Stratovulkaan
- Lava koepel
- Caldera
Doorsnede van een vulkaan. Heet magma stijgt op omdat het minder dicht is dan het omringende gesteente. Opgesloten gassen in de lava dwingen het ook omhoog. Niet op schaal. Bron: BGS ©UKRI. Alle rechten voorbehouden.
Viscositeit is belangrijk in de vulkanologie. Een uitbarsting van zeer viskeus magma heeft de neiging om vulkanen met steile kanten te produceren met hellingen van ongeveer 30-35 graden. Dat komt omdat het viskeuze vulkanische materiaal niet zo ver stroomt van de plaats waar het is uitgebarsten, zodat het zich in lagen opbouwt en een kegelvormige vulkaan vormt die stratovulkaan wordt genoemd. Schildvulkanen daarentegen hebben flauwe hellingen van minder dan 10 graden en barsten vloeibaarder lava uit, basalt genaamd. Wanneer een schildvulkaan uitbarst, kan het basalt over grote afstanden van de opening wegvloeien en brede, zachte hellingen produceren.
Schildvulkaan
Wanneer een vulkaan lava met een lage viscositeit produceert, verspreidt deze zich ver van de bron en vormt een vulkaan met zachte hellingen. Dit type wordt een schildvulkaan genoemd. De meeste schildvulkanen zijn gevormd uit vloeibare basaltische lavastromen. Mauna Kea en Mauna Loa zijn schildvulkanen. Het zijn ’s werelds grootste actieve vulkanen, die meer dan 9 km boven de zeebodem uitsteken rond het eiland Hawaii.
Schildvulkanen barsten dunne, ‘loopachtige’ lava uit die een zacht glooiende structuur vormt. Bron: BGS ©UKRI. Alle rechten voorbehouden.
Als je hem vanaf de zeebodem meet, is Mauna Kea op Hawai’i de grootste actieve vulkaan op aarde. Mede door zijn hoogte zijn op de top van Mauna Kea astronomische observatoria gevestigd. Bron: NASA Earth Observatory.
Stratovulkaan
Stratovulkanen hebben relatief steile zijden en zijn meer kegelvormig dan schildvulkanen. Ze worden gevormd uit stroperige, of kleverige, lava die niet gemakkelijk stroomt. De lava hoopt zich daarom op rond de opening en vormt zo een vulkaan met steile wanden. Stratovulkanen hebben meer kans op explosieve uitbarstingen doordat zich in het viskeuze magma gas ophoopt.
Andesiet (genoemd naar het Andesgebergte), is misschien wel het meest voorkomende gesteentetype van stratovulkanen, maar stratovulkanen barsten ook een breed scala van verschillende gesteenten uit in verschillende tektonische settings.
Stratovulkanen, ook wel samengestelde kegelvulkanen genoemd, barsten viskeuze lava uit die een steilzijdige driehoekige structuur vormt. Bron: BGS ©UKRI. Alle rechten voorbehouden.
Mount Fuji in Honshu, Japan, gefotografeerd vanuit het internationale ruimtestation. De laatst bekende uitbarsting was in 1708. De laagstaande middagzon benadrukt de kegelvorm van de vulkaan. Bron: NASA Earth Observatory.
Lava dome
De vulkaan Soufrière Hills, op het Caribische eiland Montserrat, is bekend om zijn lavakoepelcomplex op de top van de vulkaan, dat fasen van groei en instorting heeft doorgemaakt. Omdat viskeuze lava niet erg vloeibaar is, kan het niet gemakkelijk wegstromen van de opening wanneer het wordt geëxtrudeerd. In plaats daarvan stapelt het zich op bovenop de opening en vormt een grote, koepelvormige massa materiaal.
Karakteristieken van lavakoepels zijn onder andere de groei van stekels; vulkaan Soufrière Hills, 1996. Bron: BGS ©UKRI. Alle rechten voorbehouden.
Karakteristieken van lavakoepels zijn onder andere de groei van stekels. Bron: BGS ©UKRI. Alle rechten voorbehouden.
Inflakkering van de lavakoepel bij nacht; vulkaan Soufrière Hills, 1997. Bron: BGS ©UKRI. Alle rechten voorbehouden.
Kaart van de vulkaan van de Heuvels van Soufrière waarop de oude koepels te zien zijn. Bron: BGS ©UKRI. Alle rechten voorbehouden.
Caldera
Magma wordt onder een vulkaan opgeslagen in een magmakamer. Wanneer een zeer grote explosieve uitbarsting plaatsvindt waardoor de magmakamer leegloopt, kan het dak van de magmakamer instorten en een depressie of kom aan de oppervlakte vormen met zeer steile wanden. Dit zijn caldera’s en kunnen tientallen kilometers in doorsnee zijn. Caldera’s kunnen vulkanen zijn die ontstaan tijdens een uitbarsting waarbij de top van een enkele stratovulkaan wordt verwijderd. Caldera-vormende uitbarstingen kunnen enorme delen van een enkele stratovulkaan verwijderen. De top kan er letterlijk afgeblazen worden!