Voor wie de ‘Klok-Beker’ luidt: Een van de langstlopende mysteries van de archeologie eindelijk opgelost
Archeologen menen een mysterie te hebben opgelost dat hen al meer dan een eeuw bezighoudt: hoe precies een aardewerkcultuur met de naam “Bell Beaker” zich vanaf ongeveer 4700 jaar geleden vanuit Spanje naar de rest van Europa, Noord-Afrika en ook Groot-Brittannië, verspreidde.
Misschien wel 1000 jaar lang verspreidden de “Bell Beaker”-vaten zich over Europa en verdrongen ze vele, zo niet alle, lokale stijlen. De stijl lijkt rond 2750 v. Chr. in Atlantisch Iberië te zijn ontstaan, gebaseerd op koolstofdateringen van materialen zoals lichamen die bij de vaten met stempel werden gevonden.
Tegen de tijd dat de kenmerkende vaten uiteindelijk ergens tussen 2200 en 1800 v. Chr. uit het menselijk archief verdwenen waren, werd de stijl in heel Midden- en West-Europa aangetroffen en bereikte hij ook het oude Groot-Brittannië en Noordwest-Afrika.
De vraag is altijd geweest hoe de Beaker keramiekstijl zich precies verspreidde. Werd de kennis verspreid door migrerende volkeren, of door culturele verspreiding – dat wil zeggen, verspreidde het zich op de een of andere manier langzaam uit zichzelf?
Nu toont een artikel, gepubliceerd in Nature door een groot aantal Europese en Harvard-wetenschappers, aan dat beide het geval waren – zij het niet gelijktijdig. Eerst verspreidde het idee zich vanzelf en later, met migrerende volkeren.
Met andere woorden, voor al het gegrom, beide argumenten waren juist, alleen op verschillende tijdstippen.
Deze conclusie werd bereikt door het analyseren van de genomen van 400 Europeanen van 4.700 jaar geleden tot en met de Bronstijd, toen de stijl uitdoofde.
- Prehistorische Balkan ‘vervalste’ goud 6.500 jaar geleden
- Neanderthalers gebruikten vuur om hardhouten werktuigen te perfectioneren 170.000 jaar geleden
- 2.000 jaar oude levensgrote kamelenkunst gevonden in hart van Saoedi-Arabische woestijn
Maar liefst 144 archeologen en genetici uit Europa en de V.S.S. namen deel aan het onderzoek.
Uit de steppen
Zo’n 4.500 jaar geleden trokken mensen uit de steppen van Oost-Europa massaal rond, waardoor de lokale bevolking zwaar werd ontwricht. Ongeveer 70 procent van de bevolking van Noord- en Midden-Europa werd vervangen door steppevolkeren.
Van daaruit ging de massamigratie verder naar het westen, legt Wolfgang Haak uit, een geneticus van het Max Planck Instituut voor de wetenschap van de menselijke geschiedenis in Duitsland.
De dataset in dit artikel omvat 226 met de Beaker geassocieerde lichamen uit Iberia, vier uit Zuid-Frankrijk, drie uit Noord-Italië en Sicilië, negen uit Nederland en 37 uit Groot-Brittannië – naast 174 andere van meer oude populaties, waarvan 118 in Groot-Brittannië, van voor en na het tijdperk van het Beaker-complex.
Er werd geen nauwe genetische verwantschap gevonden tussen de vroege adopters – de mensen die ongeveer 4700 jaar geleden in Iberië met “Bell Beaker” aardewerk werden begraven – en de volkeren in Midden-Europa.
Aannemende dus dat de beakertechniek in Iberia is ontstaan, waarover in de archeologie allerminst consensus bestaat, dan is het duidelijk dat deze zich door culturele verspreiding heeft verspreid, van het ene dorp naar het andere.
“DNA van skeletten geassocieerd met Beaker begrafenissen in Iberia kwam niet in de buurt van die in Centraal Europese skeletten,” zegt Iñigo Olalde, een geneticus aan de Harvard Medical School in Boston en de eerste auteur, in het artikel.
Ergo, migratie van volkeren met de pottenbakkerstechniek in de hand was niet de sleutel tot de eerste verspreiding van de techniek.
Maar dan, in de volgende eeuwen – en duidelijk in de verspreiding naar Groot-Brittannië – lijkt de migratie van mensen die de techniek meebrachten de sleutel te zijn geweest.
Omstreeks de tijd dat de uniek gevormde vaten de eilanden bereikten die nu als Brits bekend staan, zou ongeveer 90 procent van de genenpool van Groot-Brittannië zijn vervangen, zo melden de wetenschappers. De lokale bevolking werd verdrongen door een massamigratie vanuit de Euraziatische steppen, die in de eeuwen daarvoor al over Midden- en Noord-Europa waren getrokken.
Stonehenge, we kenden u nauwelijks
De gegevens over Groot-Brittannië zijn opzienbarend. Geneticus Ian Barnes van het Londense Natural History Museum, tevens co-senior auteur van de studie, legt uit dat de mensen uit het Beaker-tijdperk genetisch sterk verschilden van hun voorgangers.
“Minstens 90 procent van de voorouders van de Britten werd vervangen door een groep van het continent,” stelt Barnes. Als we moderne immigranten buiten beschouwing laten, lijken de Britten van vandaag wat huid- en oogpigmentatie betreft in feite op hun voorouders uit de steppen, zeggen de wetenschappers.
De Beaker-migranten vervingen juist de Britten die net klaar waren met de bouw van Stonehenge, wijst Carles Lalueza-Fox, nog een van de auteurs, van het Instituut voor Evolutionaire Biologie in Barcelona, Spanje. “Het feit dat de Beaker-expansie heeft geleid tot een bijna volledige wisseling van de bevolking die deze grote megalithische monumenten heeft gebouwd, dramatiseert hoe ontwrichtend deze gebeurtenissen moeten zijn geweest,” merkte zij op. Inderdaad.
Laten we opmerken dat de “Klokbekeraars” niet alleen aardewerk vaten maakten in de vorm van vage klokken, maar ook de neiging hadden om keurmerkvoorwerpen bij de doden in hun begrafenissen te leggen: stenen armbanden, koperen dolken, pijlpunten en knopen.
“Het pot versus mens debat is een van de meest belangrijke en langlopende vragen in de archeologie geweest,” verklaarde co-senior auteur Ian Armit, een archeoloog van de Universiteit van Bradford in het Verenigd Koninkrijk. En nu is er een punt achter gezet.