The Concept of Beauty
Introductie
Als concept is schoonheid door de geschiedenis heen geprezen, vereerd, afgewezen en bediscussieerd. Het is beschouwd als een fundamentele eigenschap met connotaties van perfectie, of gelijkgesteld met waarheid. Men heeft gezegd dat schoonheid slechts “huiddiep” is en “in het oog van de toeschouwer”. De discussie van vandaag is een poging om een concept van schoonheid te ontwikkelen dat coherent en verdedigbaar is. Ik zal beginnen met definities, en vervolgens schoonheid vanuit verschillende gezichtspunten bespreken.
Een voorlopige definitie
Woordenboeken verwijzen naar schoonheid als het verschaffen van esthetisch genoegen of genoegen van de zintuigen. Maar aangezien esthetisch genoegen wordt gedefinieerd als genoegen dat voortkomt uit de waardering van schoonheid, helpt dit niet. “Zintuiglijk genot’ zou zoiets kunnen inhouden als het genot geaaid of gemasseerd te worden, maar dit lijkt niet geschikt als voorbeeld van schoonheid. Woordenboeken verwijzen ook naar schoonheid als perfectie van vorm. Maar wat zijn de criteria voor volmaaktheid? Zoiets als een evenwichtige combinatie van ongelijke elementen, misschien? Maar veel dingen die wij als mooi beschouwen zijn noch perfect, noch complex. De Franse romanschrijver Stendhal beschreef schoonheid als “de belofte van geluk” en merkte op dat “er evenveel stijlen van schoonheid zijn als er soorten geluk zijn”. Maar schoonheid lijkt een aanwezigheid te zijn, niet alleen een belofte, en geluk is niet helemaal hetzelfde als genot.
Hier zijn twee voorlopige definities die ik heb bedacht:
Schoonheid is de eigenschap waardoor iets iemand plezier verschaft om andere redenen dan geestelijke stimulatie, persoonlijk gewin of de bevrediging van aangeboren driften. Het genoegen kan worden gewekt door een ding of een artistieke voorstelling of een handeling of een idee.
of
Schoonheid is de eigenschap waardoor iets iemand behagen verschaft rechtstreeks door het verstand en onafhankelijk van enige bijbedoelingen.
Deze definities bevatten geen beschrijving van het soort behagen dat schoonheid verschaft, noch van het specifieke zintuig waardoor de schoonheid wordt ervaren. Zij gaan ervan uit dat de aanwezigheid van schoonheid wordt bepaald door de bewonderaars. Dit is in overeenstemming met de opvatting dat “schoonheid in het oog van de toeschouwer is”, maar het gaat verder dan dat. Het zou kunnen impliceren dat niets mooi of niet mooi is tenzij het aan iemand wordt blootgesteld en/of door iemand over wordt nagedacht.
De definities aanvaarden dat iets mooi kan zijn, of niet mooi, of noch mooi noch niet mooi, voor een bepaald persoon op een bepaald moment. Maar voor dezelfde persoon kan het oordeel op een ander moment anders zijn.
Sommige mensen zouden zeggen dat zij schoonheid kunnen herkennen zonder plezier of een andere emotie te hoeven voelen. Voor hen is het herkennen van schoonheid net hetzelfde als het herkennen van, laten we zeggen, een driehoek. Ik zie hiervoor twee mogelijke redenen. De eerste is gewenning, dat wil zeggen dat na een lange en voortdurende kennismaking iets aangenaams als vanzelfsprekend kan worden beschouwd en emotioneel neutraal wordt. In dit geval kan een hernieuwde kennismaking na een periode van ontbering het plezier opnieuw aanwakkeren.
Sommige mensen kunnen iets als mooi beschouwen omdat veel andere mensen het mooi vinden. Ze zouden het dus mooier vinden dan andere dingen die er ogenschijnlijk mee te vergelijken zijn, maar nog niet geprezen zijn.
Mijn definities lijken schoonheid misschien te banaal te maken. Vaak zeggen mensen dat ze bij het zien van iets moois andere emoties voelen dan genot. Zij kunnen ontzag voelen, of “een brok in de keel” hebben, of tot tranen toe geroerd zijn. Sommige mensen raken geobsedeerd door iets dat zij mooi vinden. Dergelijke gevoelens worden misschien niet altijd bewust geassocieerd met plezier, maar als ze gewaardeerd worden, dan denk ik dat ze toch beschouwd kunnen worden als een vorm van plezier.
Niet alle pleziertjes zijn noodzakelijkerwijs esthetisch. Het plezier dat men beleeft aan humor zou gewoonlijk niet onder de definitie vallen. Van humor, waarvan sommige mensen denken dat het niet kan worden verklaard, wordt soms gezegd dat het voortkomt uit een slim of onverwacht gevolg of nevenschikking (die soms ook als mooi kan worden beschouwd).
Een ander soort genoegen, dat met opzet door de definitie wordt uitgesloten, is de bevestiging van iets waarin men gelooft, of de overbrenging van goed nieuws. Een andere vorm van genot komt voort uit de effecten van neurotransmitters als reactie op aangeboren fysiologische en psychologische behoeften, en uit drugs die deze effecten nabootsen. En dan zijn er nog de aangename reflexmatige reacties op dingen als het strelen van de huid.
Maar deze vormen van genot zullen soms overlappen met dat van de waardering voor schoonheid, zoals het ontvangen van een mooi geschenk. En wanneer iets moois ook plezier geeft om een van deze andere redenen, kan er sprake zijn van wederzijdse versterking van waardering. Inderdaad, elk van deze andere soorten plezier kan zelf (metaforisch) als mooi worden omschreven. De waargenomen schoonheid van een persoon kan worden beïnvloed door zijn persoonlijkheid, of seksuele connotaties, of veronderstelde fysieke geschiktheid en geschiktheid als partner.
Bronnen van het genot van schoonheid
Ik denk dat het gevoel dat iets mooi is voortkomt uit fysiologische of onbewuste psychologische voorkeuren (in tegenstelling tot aangeboren driften zoals bevrediging van honger). Gevoelens van schoonheid kunnen aangeboren zijn, b.v. gevoelens voor de wenselijkheid van symmetrie, evenwicht, complementariteit of elegantie. Sommige mensen zouden zeggen dat bepaalde geuren en smaken die hen veel plezier verschaffen mooi zijn. Deze zouden variëren van de geuren van bloemen of de fijn gemaakte smaak en het boeket van een wijn.
Ook kan esthetisch genoegen voortkomen uit een persoonlijke associatie met vertrouwde belangrijke aspecten van het leven. Dergelijke associaties kunnen zijn:
natuurlijk, b.v. bloemen, landschappen, mensen;
geconstrueerd, b.v. gebouwen, bruggen, beeldende kunstwerken;
dingen die worden geassocieerd met plezierige gebeurtenissen in het verleden;
dingen die passen in iets dat is aangeleerd en aanvaard als een concept van schoonheid;
dingen die nieuw of ongewoon zijn, of die afzonderlijk worden gezien in plaats van in overvloed (hoewel een overvloed, b.v,
Dus kunnen we denken dat vernieuwende architectuur of onbekende landschappen niet mooi zijn, maar vertrouwde voorbeelden zijn dat wel. Federation Square is een voorbeeld,
Dit geeft een zeer breed begrip van schoonheid, en men zou kunnen tegenwerpen dat sommige van deze associaties meer te maken hebben met sentimentaliteit dan met schoonheid. Sentimentaliteit impliceert een “overdaad” aan emotie, in dit geval het ontlenen van een groter genoegen dan voor de gelegenheid gepast lijkt te zijn. Maar wie kan zeggen wanneer plezier ongepast buitensporig is? Wat voor de een schoonheid is, kan voor de ander kitsch zijn.
Wat als mooi wordt beschouwd, verschilt van persoon tot persoon, en voor elke persoon verschilt het van tijd tot tijd. Verschillende culturen en verschillende tijdperken hebben verschillende gemeenschappelijke ideeën over wat wel en niet mooi is. Veranderingen in mode veroorzaken korte-termijn oordelen dat iets mooi is dat voorheen misschien als ongewoon of lelijk werd beschouwd. Maar ook datzelfde ding kan al snel weer gewoon worden. Er zit dus een element van indoctrinatie in het oordeel over schoonheid.
Mooiheid zit niet alleen in het oog van de toeschouwer, maar ook in het oor van de luisteraar, de smaak van de levensgenieter en de wijnliefhebber, de geest van de spelletjesliefhebber (van schaken tot voetbal), enz. Dus fysiologische, intellectuele en emotionele verschillen geven verschillende mensen verschillende waarderingen, en dus verschillende gevoelens van wat mooi is en wat niet.
Er blijken gradaties van schoonheid te zijn, d.w.z., A is mooier dan B maar minder dan C. Termen als mooiheid en aantrekkelijkheid, suggereren iets aangenaams maar minder dan “echt” mooi”. De gradaties van schoonheid zullen vaak gepaard gaan met gradaties van genot. Dit kan gaan van goede wijnen tot kunstwerken tot zonsondergangen.
Soms wordt iets dat als mooi wordt beschouwd, bedorven doordat het is beklad of beklad, of doordat het een of ander gebrek vertoont. Afhankelijk van de omstandigheden en de persoon die het oordeel velt, kan het ding niet langer mooi zijn. Het klassieke geval waarin de beschadiging de schoonheid niet bederft, zijn oude kunstwerken, met name beelden die een arm of been of een ander aanhangsel hebben verloren.
Sommige dingen zijn niet onmiddellijk aangenaam bij de eerste kennismaking, maar vereisen gewenning of een zekere mate van begrip. Met name visuele, literaire of muzikale kunstwerken vereisen soms langdurige kennismaking of uitleg voordat hun schoonheid wordt herkend. Dit geldt ook voor kenmerken van de natuurlijke omgeving, systemen van wetenschap en wiskunde, en spelletjes.
Rationaliteit, lelijkheid en aantrekkelijkheid?
De term gewoon wordt soms met instemming gebruikt, bijvoorbeeld het gebruik van gewoon taalgebruik in plaats van obscuur of pretentieus taalgebruik. In deze connotatie heeft gewoonheid de kwaliteiten van elegantie. Gewoonheid kan ook betekenen dat er niets op staat, zoals op een gewoon vel papier – geen lijnen, geen versieringen, geen markeringen van welke aard dan ook. De term wordt ook gebruikt om, met milde kritiek, de loutere afwezigheid van enige graad van schoonheid aan te duiden, zoals wanneer men zegt dat een vrouw, een gebouw, enz. gewoon is, d.w.z. niet mooi of zelfs knap of aantrekkelijk, maar ook niet lelijk. In feite wordt gewoonheid altijd als iets anders beschouwd dan lelijkheid. Maar het oordeel van de een over gewoonheid kan dat van de ander zijn over elegantie, schoonheid of lelijkheid. Gewoonheid kan ook gewoonheid betekenen, in de zin van alledaags.
Dit impliceert dat het gebruik van een voorwerp het minder mooi kan maken. Veel voorwerpen in het dagelijks gebruik zijn elegant van vorm, maar hun elegantie wordt over het hoofd gezien of afgewezen. Klassieke voorbeelden zijn bestek en andere gebruiksvoorwerpen. Maar als zo’n voorwerp door een archeoloog zou worden ontdekt, en vooral als de beoogde functie ervan niet zou worden herkend, zou het gemakkelijk als mooi kunnen worden beschouwd.
Dus iets dat als mooi wordt beschouwd, wordt ook beschouwd als bijzonder en onderscheiden van het gewone. De ontdekking dat iets dat aanvankelijk mooi werd gevonden, wijd verbreid is, neemt onmiddellijk de schoonheid ervan weg, en het kan dan gewoon lijken, of erger dan gewoon. Het klassieke moderne voorbeeld hiervan (en met modern bedoel ik iets anders dan antiek) is de “sculptuur” met de titel Fountain die in 1917 door de Franse schilder en beeldhouwer Marcel Duchamp in New York werd tentoongesteld. Dit enige elegante kunstwerk was in werkelijkheid een in massa geproduceerd porseleinen urinoir, plat op de vloer van de kunstgalerie gelegd zodat de oorspronkelijke identiteit niet onmiddellijk werd herkend.
Lelijkheid wordt gewoonlijk beschouwd als de tegenpool van schoonheid, maar zo eenvoudig is het niet. Lelijkheid kan worden gezien in dingen die disharmonisch zijn, zowel letterlijk als figuurlijk, of die disfunctioneel of misvormd zijn. Het kan ook worden toegeschreven aan dingen die bedreigend zijn, of angst aanjagen, of tegen innerlijke gevoelens of overtuigingen ingaan… We spreken van een lelijke wond, waarschijnlijk met enige introspectie. In sommige van deze gevallen heeft de term lelijk zijn esthetische connotaties verloren. Maar terwijl we een geur mooi kunnen noemen, zou het ongebruikelijk zijn om een geur die we niet lekker vinden als lelijk te omschrijven. Hier wordt het tegendeel van schoonheid uitgedrukt met behulp van een reeks sterk emotioneel geladen woorden, zoals smerig, ranzig of, meer letterlijk, stinkend. Maar in alle gevallen is het oordeel dat iets lelijk is subjectief.
Een interessant voorbeeld van de subjectieve aard van lelijkheid en schoonheid doet zich voor bij geluiden, waarvan sommige als mooi worden beschouwd, zoals in de muziek. De geschiedenis van de westerse muziek illustreert de veranderingen in de houding van mensen. Combinaties van klanken die vroeger als disharmonisch, en dus als lelijk werden beschouwd, werden geleidelijk aanvaard als akkoorden, en dus als begeerlijk. Dit was zelfs zo erg, dat in de twintigste eeuw gewone akkoorden zo tam werden, dat voor sommige genres een “vervormingskast” werd ontwikkeld, voornamelijk voor elektrische gitaren. Hi Fi muziekliefhebbers daarentegen doen er alles aan om elk hoorbaar spoor van vervorming te verwijderen. Het kortetermijn equivalent hiervan is dat een eerste indruk kan zijn dat iets lelijk is, maar bij nadere kennismaking wordt het een verworven smaak.
In de schilderkunst van de twintigste eeuw zijn er soortgelijke voorbeelden in het disharmonische; de kleurtonen van de Fauvisten en de verkrampte vormen van de Kubisten. Voor degenen die beweren deze uitdrukkingswijzen te begrijpen, zijn ze niet lelijk, maar legitiem, en vaak mooi.
Mensen of dingen die worden gehaat, worden door de haters vaak als lelijk beschouwd, ongeacht of ze anders misschien aantrekkelijk of mooi worden gevonden.
Het begrip schoonheid berust op plezier. Dus kan iemand plezier beleven aan iets dat hij lelijk vindt? Of kunnen ze tegelijkertijd zowel plezier als ongenoegen krijgen? Misschien kan een masochist beide tegelijk krijgen, maar hier kan sprake zijn van verwarring tussen pijn en ongenoegen.
Als iemand iets echt lelijk kan vinden maar plezier beleeft aan de lelijkheid ervan, brengt dat dan de definitie van schoonheid (of mijn begrip van lelijkheid) in diskrediet, of kan iets tegelijkertijd lelijk en mooi zijn? Klassieke gevallen zijn de waterspuwers van middeleeuwse gebouwen en schilderijen van weerzinwekkende taferelen.
Kan lelijkheid schoonheid versterken door juxtapositie? Er bestaat een fabel over mooie vrouwen die naar buiten gaan vergezeld van “lelijke” dieren zoals apen, om zichzelf nog mooier te doen lijken. Het succes van zo’n poging zou zeker afhangen van de gevoeligheden van de toeschouwer. (Een andere aap zou kunnen denken dat de aap er mooier door leek?)
Een andere en veel voorkomende vorm van juxtapositie is sequentieel. Dit is het geval wanneer een passage van muziek een zekere “spanning” opwekt en dan “terugkeert naar waar zij begon”, zodat de spanning wordt verlicht en plezier wordt verschaft. De gevoelens van spanning en opluchting lijken voort te komen uit een aangeboren gevoel voor compatibiliteit in geluidssequenties.
Op soortgelijke wijze kan een element van iets dat op zichzelf als vies ruikend wordt beschouwd, worden toegevoegd om een zoet ruikend parfum “af te ronden” of aan te vullen, en zo te verrijken. (Ik houd toevallig van de smaak en de geur van een bepaalde vrucht die durian wordt genoemd.)
Mode
Weliswaar heeft ieder mens een eigen idee over wat mooi is en wat niet, maar over sommige dingen bestaat binnen een bepaalde gemeenschap op een bepaald moment algemene overeenstemming wat schoonheid betreft, maar zij zullen in verschillende gemeenschappen en op verschillende tijdstippen verschillend zijn. Eén zo’n ding is kleding, vooral, maar niet uitsluitend, vrouwenkleding. De favoriete stijl is in de mode, en die is mooi. De onlangs afgedankte stijl is nu effen, en wanneer de volgende stijl zich begint te openbaren, kan deze aanvankelijk als lelijk worden beschouwd. En dit is mode. Maar soms raakt de mode zelf uit de mode, of splitst zich op in twee of meer verschillende stijlen.
Maar wat de huidige mode ook is, er zullen altijd mensen zijn die er niet van houden of zich er niet aan conformeren.
En mode is niet beperkt tot kleding: het kan van toepassing zijn op kunst, en architectuur, en muziek en andere aspecten van de cultuur. Hoeveel mode te maken heeft met schoonheid en hoeveel met het kudde-instinct is een kwestie van mening.
Persoonlijke schoonheid
Individuele mensen worden als mooi beschouwd, en er zijn persoonlijke beoordelingen en modes en culturele/regionale verschillen in de perceptie van hun schoonheid. Maar er zijn ook enkele consistente algemene criteria. Deze hebben te maken met veronderstelde betekenissen van gezondheid, vruchtbaarheid.
Zo zijn gezichten en lichamen mooier als ze symmetrisch zijn dan asymmetrisch. Gelaatskleur is een factor, maar wordt gecompliceerd door zaken als de natuurlijke huidskleur van een bepaalde “raciale” groep, en de huidige mode met betrekking tot zonnebank en make-up. In sommige culturen zorgen indicatoren van vrouwelijkheid, zoals de grootte van ogen en lippen (groter), en wenkbrauwen, neus en kin (kleiner), ervoor dat een vrouw als mooier wordt beschouwd. Door de verschillen tussen de kenmerken te overdrijven, zodat ze er bijna abnormaal uitzien, wordt de perceptie nog versterkt. Mannelijk uitziende kenmerken, grotere kin, wenkbrauwen en wenkbrauwen, kunnen mannen er knapper doen uitzien. Maar wanneer de overdrijving meer dan licht wordt, wordt het effect al snel absurd of lelijk. Maar, zoals zoveel andere dingen, veranderen de details met de mode. Andere criteria voor persoonlijke schoonheid zijn sociale klasse, roem en rijkdom.
Objectieve schoonheid
Sommige filosofische en poëtische tradities behandelen schoonheid als een intrinsieke kwaliteit van het ding zelf, onafhankelijk van enig menselijk oordeel. Dit is inherent aan Plato’s concept van ideale vormen.
Het is ook een romantisch idee, bijvoorbeeld uitgedrukt in de poëzie van John Keats:
A thing of beauty is a joy forever:
Its loveliness increases; it will never
Pass into nothingness;…..from Endymion
and
‘Beauty is truth, truth beauty,’ – that is all
Ye know on earth, and all ye need to know.From Ode “On a Grecian Urn”
Dit zou schoonheid intrinsiek objectief maken, niet subjectief. Wat zouden de criteria van objectieve schoonheid kunnen zijn? Het zouden de attributen moeten zijn die wij subjectief als schoonheid beschouwen, zoals elegantie, of evenwicht, enz.
Het aspect elegantie is in overeenstemming met een uitspraak van Michelangelo: “Schoonheid is de zuivering van het overbodige.”
Dus een definitie waarin elegantie het criterium van schoonheid is, zou kunnen zijn:
(Objectief) Schoonheid is het succesvol gebruik van maximale zuinigheid, dat wil zeggen, van elegantie, in een voorwerp, idee, of systeem van voorwerpen of ideeën.
We zouden afzonderlijke definities kunnen hebben voor elk criterium, dat wil zeggen voor elke soort objectieve schoonheid, of alle criteria in één enkele definitie kunnen opnemen.
Maar, zoals ik al eerder zei, mensen zijn het niet subjectief eens over wat mooi is. Ze zijn het zelfs niet eens als ze denken dat ze objectief zijn. Dat komt omdat ze het niet eens zijn over wat elegant is, enz. Dus zullen sommige mensen “echte” schoonheid herkennen als ze het zien of horen, en andere mensen zullen het er niet mee eens zijn.
Dus wie bepaalt en definieert wat de objectieve criteria zijn voor elegantie, en evenwicht, enz. die universeel moeten zijn?
Er zijn, natuurlijk, geen universele subjectieve criteria. De subjectieve meningsverschillen zijn het gevolg van verschillende individuele psychologische, ervarings- en fysiologische verschillen. Sommige mensen zijn timide en anderen zijn roekeloos, en dit zal, samen met hun instinctieve voorkeuren, van invloed zijn op wat zij mooi of lelijk vinden. Sommige mensen hebben dierbare, droevige of bittere herinneringen die hun reacties zullen beïnvloeden. Sommige mensen zijn niet in staat bepaalde kleuren, geuren of smaken waar te nemen die de meeste anderen wel kunnen. Sommigen hebben synaesthesie.
Onze ideeën over de objectieve kwaliteiten van iets hangen af van hoe onze ogen en andere zintuigen erop reageren. Er zijn veel trucs in de visuele waarneming, waarbij de ene toeschouwer het ene ziet, terwijl een ander iets anders ziet. Wat wij als kleur waarnemen hangt af van het kleine bereik van het enorme spectrum van straling dat wij kunnen zien, en dat wij licht noemen. Mensen met kleurenblindheid en veel niet-menselijke soorten hebben verschillende waarnemingen van kleur, waardoor zij een ander idee hebben van de objectieve kenmerken van wat zij zien.
Dit sluit dus alle subjectieve criteria uit als mogelijke criteria voor objectieve schoonheid, die in het ding zelf zit, niet in de persoon die het beoordeelt.
Zijn er werkelijk objectieve criteria voor schoonheid? Een mogelijk objectief criterium dat is voorgesteld is de “gulden snede”. Dit is de “ideale” verhouding tussen de lengte en de breedte van een “gouden” rechthoek. In deze ideale rechthoek is de verhouding van de lengte tot de breedte gelijk aan de verhouding van de lengte plus de breedte tot de lengte. Deze verhouding is iets minder dan 1,62. Wanneer schilderijen, of belangrijke delen van schilderijen, verhoudingen hebben die dicht bij deze waarde liggen, worden ze mooier gevonden.
Metingen hebben aangetoond dat vormen die ongeveer overeenkomen met de gulden snede vaak voorkomen in kunstwerken en architectuur die over het algemeen als mooi worden beschouwd. Maar ze komen niet altijd voor, en meestal zijn ze slechts bij benadering in de buurt van de gulden snede.
Een soortgelijke bewering is gedaan dat het hebben van een fractale structuur een intrinsieke schoonheid verleent, zoals in de schilderijen van Jackson Pollock. (Of zijn schilderijen werkelijk een fractale structuur hebben is een betwistbaar punt.)
Een ander mogelijk criterium is het idee dat een met de hand getekende vorm inherent mooier is dan een vorm die mathematisch is afgeleid.
Een “quasi-criterium” zou het auteurschap van een kunstwerk kunnen zijn: is het “echt” of slechts een kopie? Soms is het moeilijk te zeggen, en vermeende deskundigen zijn het vaak niet eens. Maar dat is een vreemd begrip van schoonheid.
Het is moeilijk te zien hoe een van deze criteria verband houdt met objectieve schoonheid, maar ze zouden een aantal aspecten van subjectieve schoonheid kunnen verklaren. Ze lijken afhankelijk te zijn van menselijke voorkeuren, waarvan sommige aangeboren kunnen zijn. Aangeboren of niet, het lijkt mij dat schoonheid voortkomt uit de eigenschappen van de menselijke bewonderaar, niet uit een of andere speciale kwaliteit van het ding van schoonheid zelf.
En dit brengt ons terug bij het idee dat schoonheid in de geest van de toeschouwer is, en dat het in de geest van elke persoon daar is gekomen als gevolg van de fysiologie, persoonlijkheid en levenservaringen van die persoon.
Sommigen zouden kunnen zeggen dat de aangeboren kwaliteit van schoonheid wordt waargenomen door de ziel, in onderscheid van het intellect of de emoties. Maar de grote verscheidenheid in wat wel en wat niet als mooi wordt beschouwd, suggereert dat de ziel niet minder subjectief is dan het verstand.
Als er een objectief criterium voor schoonheid zou zijn, zou er dan ook een moeten zijn voor lelijkheid en een voor gewoonheid? Lelijkheid is misschien “het tegenovergestelde van het element dat schoonheid verleent”. Maar de loutere afwezigheid of het tegendeel van elegantie of evenwichtigheid zou op zichzelf niet noodzakelijk lelijk zijn. Lelijkheid is net zo subjectief als schoonheid.
Hoe zit het met gewoonheid? Als gewoonheid de afwezigheid van enige eigenschap is, of de afwezigheid van een verscheidenheid aan eigenschappen, dan zou gewoonheid werkelijk objectief zijn. Misschien had Keats kunnen schrijven: “Een ding van eenvoud is een vreugde voor altijd, of is misschien saai voor altijd. Het lijkt vreemd dat soberheid objectief zou kunnen zijn, maar schoonheid en lelijkheid niet.
Is schoonheid goed?
Schoonheid wordt gewoonlijk als iets goeds beschouwd. Mensen doen veel moeite en kosten om het te ervaren, het te bezitten en er een menselijk voorbeeld van te worden. Het bezit van of de gemakkelijke toegang tot mooie dingen wordt over het algemeen geacht de kwaliteit van het leven te verhogen. Dit belet niet dat schoonheid na verloop van tijd als vanzelfsprekend wordt beschouwd, net zoals rijkdom, voorrecht en goede gezondheid als vanzelfsprekend worden beschouwd. Maar net als in deze andere gevallen wordt het wegvallen van de toegang tot schoonheid meestal als een groot verlies beschouwd. Mooi of knap zijn wordt over het algemeen beschouwd als een voordeel in vele aspecten van het leven, van het winnen van een partner tot het krijgen van een begeerde baan. Zichzelf als lelijk beschouwen kan traumatisch zijn, zoals in het geval van mensen met anorexia die zichzelf te dik vinden.
Soms wordt het bezit van persoonlijke schoonheid als een nadeel beschouwd, op dezelfde manier als het hebben van geld of juwelen een nadeel kan zijn, wanneer het leidt tot onbehoorlijke zelfgenoegzaamheid of afgunst of wanneer het verloren gaat of gestolen wordt.
Van sommige dingen, zoals specifieke dieren of planten die deel uitmaken van de natuurlijke omgeving, wordt gezegd dat ze te mooi zijn om te veranderen of te beschadigen, terwijl anderen van hun soort dat voorrecht niet wordt gegund. Mensen met andere bijzondere motieven kunnen dergelijke schoonheid een lagere prioriteit geven. De vergelijkende waarden binnen een gemeenschap veroorzaken vaak veel conflicten.
Maar omdat de perceptie van schoonheid verschilt van persoon tot persoon, van cultuur tot cultuur en van tijd tot tijd, is de mate waarin schoonheid goed of slecht is, altijd afhankelijk van persoonlijke smaak en mode.
Epiloog
Dit roept nog een laatste vraag op. Waarom lijken we allemaal de ervaring van schoonheid te hebben? Waarom hebben we dit specifieke soort plezier? Het lijkt redelijk om te denken dat de genoegens van eten, en van sex, en van gezelligheid en van succesvol zijn allemaal belangrijk zijn voor onze overleving en ons welzijn.
Het gevoel van allerlei soorten genot lijkt afhankelijk te zijn van specifieke hormonen die inwerken op specifieke delen van de hersenen. Schoonheid lijkt dus niet alleen in de geest te zitten, maar geëvolueerd te zijn om ingebouwd te zijn.
Ik laat het aan u over om na te denken over hoe dit zou kunnen zijn gebeurd.
Presentatie voor Het Filosofieforum, zondag 7 mei 2017