Staten indelen als federaal of unitair
Federale en semifederale staten
Het indelen van een bepaalde staat als federaal of unitair is meestal eenvoudig, hoewel het in sommige gevallen moeilijker kan zijn. De Verenigde Staten en Zwitserland zijn duidelijk federale staten; alle bovengenoemde kenmerken van de federale staat zijn in hun grondwettelijke stelsels aanwezig. Ook Australië en Duitsland kunnen in alle opzichten als federaal worden beschouwd. Canada is ook een federale staat, ondanks het feit dat sommige van de formele kenmerken van ideaal federalisme ontbreken in de grondwet van 1982: de bevoegdheden van de provincies, niet die van de centrale regering, zijn opgesomd. Bovendien is er geen grondwettelijk verplichte vertegenwoordiging van de provincies in het Hogerhuis van de federale wetgevende macht, waarvan de leden door de centrale regering worden benoemd (hoewel zij volgens afspraak zo worden gekozen dat de vertegenwoordiging van de provincies gewaarborgd is). Niettemin zijn de bevoegdheden van de provincies enorm, en de grondwettelijke garanties voor hun rechten en onafhankelijkheid zijn bijzonder sterk.
Er zijn verschillende federale staten in Latijns-Amerika. Argentinië en Brazilië zijn waarschijnlijk het duidelijkst federaal, met strenge grondwetten, gelijke vertegenwoordiging van de regionale regeringen in het Hogerhuis, en aanzienlijke macht voorbehouden aan het regionale niveau. De centrale regering heeft echter de mogelijkheid om in bepaalde omstandigheden in te grijpen in staats- of provinciale aangelegenheden, met name in het geval van Argentinië. Bovendien kent geen van beide grondwetten de subnationale regeringen een formele rol toe in het proces van wijziging van de nationale grondwet. In Argentinië moeten wijzigingen worden goedgekeurd door een nationaal verkozen constitutionele vergadering. In Brazilië worden wijzigingen aangenomen met een supermeerderheid van de twee kamers van de federale wetgevende macht, maar hoeven zij niet door de deelstaten te worden geratificeerd. Mexico is een federale staat, maar zowel formeel als informeel is het lange tijd afgeweken van veel beginselen van het federalisme. Formeel vertegenwoordigt het Hogerhuis de deelstaten, maar het is veel zwakker dan het Lagerhuis. Informeel werd de federale regering en alle deelstaatregeringen tot het eind van de jaren tachtig gecontroleerd door één sterk gecentraliseerde partij, waardoor subnationale autonomie onbelangrijk werd. Door de toegenomen concurrentie tussen de partijen is Mexico steeds meer gaan lijken op de federale staat die lang in de grondwet is beschreven.
Het geval van India is enigszins ambigu. De Indiase federale grondwet bevat een lange lijst van belangrijke onderwerpen waarover de deelstaten en -gebieden die samen de unie vormen, exclusieve bevoegdheid hebben. Maar de grondwet geeft de centrale regering de bevoegdheid om wetten uit te vaardigen over elk onderwerp – met inbegrip van de onderwerpen die zijn voorbehouden aan de regionale regeringen – dat zij een zaak van nationaal belang acht. Bovendien heeft de centrale regering rechtstreekse controlebevoegdheden over de regionale regeringen (zo kan het nationale parlement de wetgevende raad van een deelstaat of gebied ontbinden).
De voormalige Sovjet-Unie was bij grondwet een federale staat; maar afgezien van het nominale karakter van althans bepaalde delen van haar grondwet, werd het systeem door de constitutionele rol die aan de Communistische Partij was toevertrouwd zodanig verenigd dat de staat in wezen unitair was met enkele semifederale aspecten. Het Rusland van na de Sovjet-Unie heeft daarentegen in alle opzichten een federale grondwet.
Zowel Italië als Spanje kunnen als semifederale staten worden beschouwd, hoewel Italië veel dichter bij het unitaire model staat. De regio’s in deze landen hebben op bepaalde gebieden wetgevende en bestuurlijke bevoegdheden, maar alle rechtbanken zijn nationaal. Italië is wellicht een van de beste voorbeelden van hoe een staat ondanks de aanwezigheid van regionale regeringen toch sterk op een unitair systeem kan lijken. De beperkte bevoegdheden die grondwettelijk aan de regio’s zijn toegekend, zijn door de nationale wetgever uitgebreid door aanvullende aangelegenheden aan de regionale wetgevers over te dragen. De regionale wetten moeten echter de algemene beginselen eerbiedigen die in de nationale wetten zijn neergelegd, en in de praktijk is er weinig ruimte voor een werkelijk autonome regionale wetgeving. Bovendien zijn de regio’s niet financieel onafhankelijk. Over het geheel genomen kunnen zij dus eerder worden beschouwd als een tak van het systeem van plaatselijke besturen, op gelijke voet met gemeenten en provincies, dan als een afzonderlijk derde bestuursniveau.